Վանի նահանգ,Վանի վիլայեթ, Վանի էլայեթ. Օսմանյան Կայսրության վարչատարածքային միավոր Արևմտյան Հայաստանում` Վան կենտրոնով: Ստեղծվել է 1548-ին: Ընդգրկել է Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի հիմնական, Մոկք, Կորճայք և Տուրուբերան նահանգների առանձին մասերը: Մինչև 19-րդ դարի առաջին կեսը բաղկացած էր հետևյալ գավառներից (լիվաներից կամ սանջակներից)` Արծկե-Ալջավազ, Աղաքիս (Եղեգիս), Արճան, Արճեշ, Բերդաղ (Նամիրան), Բերկրի, Զռըկան (Զրիկի), Էքրադ-ի բեն-ի Կոթուր, Խլաթ (Ախլաթ), Կարկառ, Կեցան, Մուշ, Շիրվան (Շերվի), Սպարկերտ (Իսփայերտ), Վան: 16-17-րդ դարերում նրա կազմում էր նաև Բայազետը, որը 18-րդ դարի սկզբից անցել է Էրզրումին: Մինչև 1840-ական թթ. Վանի նահանգի տարածքում գոյություն են ունեցել քրդական կիսանկախ իշխանություններ` հուքյումեթություններ [Բիթլիս, Խիզան, Հաքարի (Հաքյարի) կամ Ջուլամերկ, Մահմուդի կամ Խոշաբ, Փինյանիշ], ինչպես նաև հայկական ինքնավար իշխանություններ (Մոկս, Շատախ, Սասուն):
Քրդական իշխանություննրի վերացումից հետո Վանի նահանգը լուծարվել և միառժամանակ ընդգրկվել է Դիարբեքիրի կամ Քրդստանի (1848-1850), ապա` նորաստեղծ Հաքարիի (1850-55) նահանգների կազմում: 1855-66-ին կրկին առանձին վարչամիավոր էր, այնուհետև, Հաքարիի հետ միասին, Էրզրումի (Էրմենիստանի) նահանգի գավառներից մեկը: 1877-ին, վերականգնելով Վանի նահանգը, թուրքական կառավարությունը հետագա տասնամյակի ընթացքում էապես փոխել է սահմանները` զգալիորեն կրճատելով վերջինիս տարածքը: 1880-ին Հաքարին դարձել է ինքնուրույն նահանգ, մինչև 1884-ը նորաստեղծ Բիթլիսին են անցել Մուշի գավառը, Սպարկերտի, Խիզանի, Շիրվանի և Կարճկանի գավառականները: 1888-ին Վանի նահանգին վերջնականապես միացվել են Հաքարին և Կարճկանը, իսկ 1893-ին նրա կազմից դուրս է բերվել Ամադիայի գավառակը: Նշանակալի փոփոխություններ է կրել ներքին վարչական բաժանումը (1891, 1897, 1902, 1913-ին):
Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին Վանի նահանգի տարածքը 33,6 հզ. կմ2 էր` բաժանված 2 գավառի` Վանի և Հաքարիի: Հյուսիսից սահմանակից էր Էրզրումի, արևմուտքից` Բիթլիսի և Դիարբեքիրի, հարավից` Մոսուլիի նահանգներին, արևելքից` Պարսկաստանին:
Վանի գավառը (կենտրոնը` Վան) զբաղեցնում էր նահանգի հյուսիսային և հյուսիսարևելյան, ինչպես նաև Արևելյան Տիգրիսի (Ջերմ) վերին հոսանքի շրջանները: Վանի գավառի գավառակներն էին` Արծկե-Ալջավազ, Արճեշ, Բերկրի, Գյավաշ (գյուղախմբերը` Կարճկան, Մոկս, Վերին Կարկառ), Մահմուդի (գյուղախումբը` Կարասու), Նորդուզ (1913-ից Մամուրեթ ուր Րեշատ), Շատախ, Վան (քաղաքի շրջակայքը, նաև` Արճակ, Թիմար և Հայոց ձոր գյուղախմբերը): Հաքարիի գավառակներն էին` Աղբակ (գյուղախումբը` Շքյաֆթի), Գյավառ (գյուղախմբերը` Բաժերգահ, Օրամար), Խոշաբ, Շամդինան (գյուղախումբը` Գյարդի և Հարըկի), Ջուլամերկ (գյուղախումբը` Բեյթ ուլ Շաբաբ կամ Լևին): Հաքարիի կենտրոնը նախ՝ Ջուլամերկն էր, իսկ 1894-ից` Բաշկալե (պատմական Ադամակերտ) քաղաքը:
Վանի նահանգի տարծքում աչքի ընկնող լեռնագագաթներն են Սիփանը (Նեխ Մասիք, 4434 մ.), Ջիլոն (4168 մ), Առնոսը (3550 մ), Թոնդրակը (3548 մ), Արտոսը (3475 մ), Վարագը (3250 մ): Տարածքով հոսում են Աղի (Ջիլանաձոր), Արևելյան Տիգրիս կամ Ջերմ (Բոհտան), Արճեշ, Արճիշակ (Մահմեդիկ), Բերկրի (Բանդիմահի), Արևելյան Խաբուր, Հայոց ձոր (Խոշաբ), Կոտոր (Կուտուր), Մարմետ, Մեծ Զաբ գետերը: Վանա լճից բացի՝ այստեղ կան մի շարք լճակներ, որոնցից նշանավոր են Արճակը, Աղգյոլը, Առենը, Քեշիշգյոլը և այլն:
Վանա լճի գոգավորությունը հողագործության հնագույն կենտրոններից է: Ընտիր ցորենով հռչակված էր հատկապես Արծկեն` Վանի հացի շտեմարանը:Աչքի ընկնող երկրագործական շրջաններ էին նաև Հայոց ձորը, Արճեշի, Եղեգիսի, Ոստանի հովիտները, Գյավառի դաշտը: Վանի նահանգում զարգացած էր անասնապահությունը (մասնավորապես`Հաքարիում): Վան քաղաքը առևտրի և արհեստագործության կարևորագույն կենտրոնն էր:
Ընդերքը հարուստ է օգտակար հանածոներով (երկաթ, կապար, պղինձ, ոսկի, արծաթ, զառիկ, քարածուխ, աղ, նավթ, ևն): Նահանգի արևմտյան մասը (Գյավաշը, Կարճկանը, Շատախը) հարուստ է անտառներով:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին Վանի նահանգում բնակվել է շուրջ 485 հազար մարդ (հայ, քուրդ, ասորի, թուրք, եզդի, հրեա, կովկասյան լեռնականներ, գնչու և այլն): 1870-80-ական թթ. հայերի թիվը 250-300 հազար էր (բնակչության շուրջ 60%-ը): Սակայն միայն 1894-96-ի կոտորածներն ու արտագախթը շուրջ 50 հազարով կրճատել են Վանի նահանգի հայ բնակչության թիվը: Այնուհանդերձ, ընդհուպ մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը, հայերը կազմել են տեղի ամենամեծաթիվ էթնիկ տարրը` 210 հզ. մարդ (շուրջ 43%-ը): Նրանք գերազանցապես կենտրոնացած էին Վանի գավառում` կազմելով վերջինիս բնակչության բացարձակ մեծամասնությունը (185 հազար մարդ կամ 63%):
Քրդերի թիվը նահանգում 130 հազար էր (27%): Նրանց հիմնական մասը պահպանել էր ցեղային բաժանումը:
Վանի նահանգում բնակվել են զգալի թվով նեստորական ասորիներ (շուրջ 100 հազար մարդ կամ 21%): Նրանց խոշորագույն հատվածը՝ 70-75 հազար մարդ, կենտրոնացած էր Հաքարիայում (տեղի բնակչության ավելի քան կեսը): Մեծ Զաբի միջին հոսանքի շրջանում է գտնվել «Ասորական մարզը» (շուրջ 50 հազար բնակչություն), որը գրեթե լիովին ինքնիշխան էր. Ջուլամերկի Քոչանիս ավանը նեստորականների կաթողիկոսի` մար-շիմունի նստավայրն էր:
Եզդիներն ապրել են Մահմուդիի և Բերկրիի երկու տասնյակից ավելի գյուղերում: Մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը նրանց թիվը 6,5 հազար էր:
Թուրքերը (35 հազար մարդ կամ 7%) հիմնականում ապրել են Վանում, շրջակա մի շարք գյուղերում, Ականցում, Արծկեում:
1915-ին Վանի հերոսամարտի շնորհիվ նահանգի հայերի մեծագույն մասը փրկվել էր կոտորածից: Վանը ռուսական զորքի և հայ կամավորների կողմից գրավվելուց հետո (մայիսի 6) ստեղծվել է նահանգապետություն` Ա. Մանուկյանի գլխավորությամբ: Սակայն հուլիսին ռուսների անսպասելի նահանջը հարկադրել է փրկված հայերին (45-50 հազար մարդ) մեծ կորուստներով գաղթել Արևելյան Հայաստան և Կովկաս: Հեռացել են նաև ասորիներն ու եզդիները: Հետագայում միայն փոքրաթիվ հայերի է հաջողվել վերահաստատվել Վանի նահանգում (քաղաքում, շրջակա, ինչպես նաև` Թիմարի, Արճակի և Հայոց ձորի գյուղերում): 1918-ի հունվարին Կոստի Համբարձումյանի ղեկավարությամբ կազմվել է տեղական ինքնավարություն` Վասպուրականի իշխանություն: Սակայն փետրվարին թուրքական բանակի հարձակումը ստիպել է շուրջ 25 հզ. հայությանը կրկին լքել հայրենի բնօրրանը: Համաձայն 1927-ի թուրքական մարդահամարի` նախկին Վանի նահանգի տարածքում հայեր այլևս չեն բնակվել:
Վանի Նահանգի հայաբնակ բնակավայրերը (19-րդ դ.-ի վերջ-20-րդ դ.ի սկիզբ)
1. Վանի գավառ
1.Վանի գավառակ.Վան-Տոսպ. Ավանց, Ավերակի, Արտամետ, Բերդակ, Դարման, Զրվանդանց, Լամզկերտ, Լեզք, Ծվստան, Կենդանանց, Կողբանց, Կուռուբաշ, Ձորավանց, Մխկներ, Շահբաղի, Շուշանց, Ոսկեբակ, Չոբանօղլու, Պախեզիկ Վերին, Սղգա (Սխգահ), Սևագրակ, ք. Վան, Ֆառուղ:
Արճակ. Ասպշատ (Հաշփշատ ներքին), Ասպստան (Հասփստան), Արճակ, Բողազքեսան, Դաղվերան, Զառանց, Էրման, Լիմ, Խառակոնիս, Կարթալան, Կզըլջա (Կոզլուջա), Հազարա (Ազարեն), Մազրուկ ներքին, Մանդան, Յալկուզաղաջ, Նաբաթ , Չախմախ, Սևան:
Թիմար. Ադիգյոզալ, Ալյուր, Աղջավերան, Ամենաշատ, Ամկուբերդ (Ամկու Նորգեղ), Աննավանք, Աստվածածին (Տիրամայր), Ատեր, Ատնականց, Արտավեզ, Բազ (Փանզ), Բայրակ (Բագագրակ), Գյոլլու, Գոմս, Գոսնենց (Կյուսնենց), Դաշօղլու, Դարաբեկ, Եկմալ, Էրերին, Թրքաշեն (Չախըրբեկ), Խառաշիկ, Խավենց, Խժիշկ, Ծակդար, Կալաջուղ, Կոճ, Մարմետ, Մեյդանջուղ, Նորշեն, Նորովանց, Շահգյալդի (Շենիկ), Շեխկարա, Շխենի, Շվաքար, Պողանց, Ջանիկ, Ջիգրաշեն, Սաթիբեկ, Սոսրաթ (Ծործորբերդ), Տռլաշեն (Դռնաշեն), Փիրկարիբ, Քյոչանի, Քյոփրիքյոյ:
Հայոց ձոր. Անգղ, Անկշտանց, Առեղ, Աստվածաշեն, Արատենց, Գուկանց, Էրեմերի, Թրքաշեն, Իշխանիգոմ, Խարականց, Խեք (Հայք), Խոսպ, Խորգոմ, Կեմ, Կզըլդաշ, Կղզի, Հիրճ, Հնդստան, Մաշտակ, Մարգս, Մուլք, Նորգեղ, Ոչխրանց, Պժնկերտ (Մժնկերտ Վերին), Պլթենց, Սուրբ Վարդան, Տոնի, Քարավանց, Քերծ, Քյոշք:
2. Բերկրի (Մուրադիեի) գավառակ. Ալիքալա (Ալիքալեն), Անձավ, Աշեգեռան, Առեղ, Ավասոր, Բազիդաղա (Բայազիդ-աղա), Բերդ (Կալա-դարգյազին), Բերկրի, Բիշի, Գյուզակ (Անգյուզակ), Գոմս, Գոնդուրմա, Գորան, Գործոթ, Դավզար, Դերո, Դիրաքլի, Եկմալ, Թիքմա Վերին, Խան, Խաչան, Խառաշիկ, Խժիշխաթուն, Կանեգավան, Կեճան, Կզըլքիլիսա, Կորտկան Վերին, Ղայմազ Վերին և Ղայմազ Ներքին, Մեթղուլ, (Մհետկոլի), Մուճա, Նազարովա Ներքին, Շարաֆխանա, Շեյխ-Հայդար, Չբխլու, Պսիկգեղ, Սալախանա, Սալմըկա Ներքին, Սինդ (Սընդ), Սուրբ Թաթոս, Փետանց (Փետ), Փշիգյումբաթ, Քյաբաբիկ, Քյոշք, Քոռքոկներ (Քորքոր):
3. Արճեշի գավառակ. Ագրակ, Ականց գյուղաքաղաք, Աղասավ, Աղի, Աղրսավ (Ասրաֆ), Անձավ, Անջնի, Ասպսնակ, Արծվաբեր վանք, Արմիզոնք, Արջունից վանք, Բանոն, Բերդաղ, Բլուր, Բլուրմակ (Բոլոր մարգ), Գանձակ, Գելկան (Գալահոկ), Գյոզ Վերին և Ներքին, Գոմեշվան, Գոմք, Դադալու, Դիլան, Զիարեթ, Զևե (Զևիկ), Ինջասու, Իրիշատ Վերին և Ներքին, Խաչերով, Խարկեն, Խոջալու, Ծակծակ, Կարամելիք, Կարաջալու, Կարաքիլիսա, Կենափորի վանք /Գինեբեր վանք/, Կըզըլքիլիսա /Ուռնկար/, Կտրած քար, Հակի, Հասան-Ավդալ, Հասանդոլի, Հարություն, Մազրա, Մաճառս, Մատղավանք, Մեծոփավանք, Մեյդան, Մոյ, Նանաջանի, Շքյաֆթկան, Շոռ /Ջիլան/, Չախրբեկ, Ջիգրաշեն, Ջուդգյահ, Սիանմեշ /Շինամեջ/, Սոսկուն, Սուլվարքյոյ, Փայ, Փայխներ, Փափշկեն, Փիր-Օմար, Քալաքյու, Քյարթիս /Գայթիս/, Քյոչքյորփի, Քոքն, Քուզեր, Քուրդընկազ, Օրորան:
4. Արծկե-Ալջավազի /Ադիլջևազ/ գավառակ. Այղրգյոլ, Անուշաղբյուր, Առեն, Առնջկուս, Արծկե-Ալջավազ գյուղաքաղաք, Արճրա Ներքին, Արմութլու, Բարկատ, Գատըքյոյ, Գյազուխ /Գանձակ/, Զիրաքլու, Էգեձոր, Թաղանցոցգեղ /Թարխանլու, Արճրա Վերին/, Խոռանց, Խորերով, Ծռգետ, Ղարաքեշիշ, Կոճեր, Կողես, Կուզել, Հասկընդրուկ, Մանիկ, Մաճիան /Մաճո/, Մառնիկ, Մրխոնց, Նորշեն, Նորշենջուղ, Սիփան Վերին և Ներքին, Վիճկացռուկ, Տանձուտ, Տկիս, Ուռի, Փշանգոմեր, Օրանկազի:
5. Գյավաշի գավառակ. Գյավաշ. Աթանան, Ախավանց, Աղուն, Բախվանց, Բելու, Բողոնիս, Գանձակ, Դեղձիս /Տեղտիս/, Ընձակ, Թաղիկ /Չարահան/, Թիմար, Իլի, Հարբերդ, Հիրիճ, Մատմանց, Մոխրաբերդ, Նարեկ, Նորգեղ, Շատվան, Ոստան, Պատականց, Սարե Վերին, Սպիտակվանք /Թաղիկ/, Սուրբ Սահակ, Վառենց, Տախմանց, Տշող, Փայխներ, Փշավանց, Քարադաշտ:
Կարճկան. Առանց, Բաշվանց /Պաշվածք, Խնձորիկ/, Գոմս, Եղեգիս/Գյոլլու/, Խարձիթ, Խնձորգին, Խումս, Ծափոր, Կանչառս, Կարբ, Կենդրանց /Գինդրանց/, Կութ, Հնձան, Մրորս, Նանիկանց, Շիկրանց /Շքրանիս/, Սմբոն, Սորբ, Ստուս, Վանիկ /Գավառ-Վանիկ/, Վանիկ /Դաշտի-Վանիկ/, Ուրանց, Ուրենդուս, Փիկանց, Փրխուս, Քարվակ, Օղվանց, Օրանց /Ուրունց/:
Մոկս. Աղին, Աղմղուս, Անապատ, Առինջ, Առանց /Արենց/, Ասկնջավս, Ատիճանց, Բառ, Բրտնուտ, Բուլենց, Բուրանդ, Գետեզր /Գիդրիս/, Գնեկանց, Գոմանց, Գոմեր, Դեմկառ, Թառամաղ, Լճան, Լուլենց, Խալենց, Խրեբ, Ծառտանց, Ծափանց, Կայթանց, Կասր, Կարկճանց, Կճավ, Կճողս, Հագըլվան, Հավարիս, Հացաբլուր, Հեր /Հիր/, Մակնի, Մոկս գյուղաքաղաք /թաղերը` Աբրահամենց, Անձղոնց, Դաշտի, Քաղաքի/, Մարականց, Նորովանց, Նանենց, Շեն, Սակս, Սեպ /Սիպ/, Սըպկանց, Սորս /Սուրս/, Վանքիկ, Տմիս, Փետատեղ:
Վերին Կարկառ. Արկենց, Խրորտենց, Ծոկու, Կիճի, Հաղթ, Ձախող, Մճկանց, Մուլք, Տափ:
6. Շատախի գավառակ. Այգի /Հիգի/, Առեղ, Առիգոմ, Առոսկի, Ավզնի, Արմշատ, Արջկանց, Աքրուս, Բախչկանց մզրե, Բոլս, Բլիսավա, Գյորանդաշտ, Դարենց Վերին և Ներքին, Երիցու մզրե, Թաղ գյուղաքաղաք, Խաչանց, Խռան, Խոլքտուն, Խումար, Ծիծանց, Ծուղ, Կաղազիս, Կաղպի, Կաճետ, Կայնեմերան, Կասր, Կարադեր, Կոռիչ, Կոռովանք, Կվերս, Հաշկանց, Հարո մզրե, Հինենց, Մարդակերոց, Մարդանց /Մարթանիս/, Մարծեղ, Մաքոշկ, Մուսկավա, Նառ Վերին և Ներքին, Նավհանդ, Նքյուս, Շահրուր, Շամո մզրե, Շեղջանց, Շիդան, Շինա մզրե, Շիվռաշ Ներքին, Շոռե մզրե, Ոգիս, Պաղկ, Պապոնց մզրե, Ջնուկ, Սակ, Սարգետ, Սևտիկին /Սիվտկի/, Սիվտկնա գոմեր, Սոզվանց, Սվարա մզրե, Վախրով, Տղասպար, Փաղենց /Փական/, Քոսենց մզրե, Քրմենց:
7. Նորդուզի /Մամուրեթ ուր Րեշատի/ գավառակ. Ալաման /Օլաման/, Աղսին, Աշկան, Բեշան /Բիշիկ/, Դիմ, Էրանի, Խորխոռե, Կողան, Հեքան /Հիքյան/, Հոսթայան, Մարվանա, Նորաբին Ներքին, Շահմանց, Սքունիս Վերին և Ներքին, Փիրբադալան:
8. Մահմուդիի գավառակ. Ախոռիկ Վերին և Ներքին, Ավզարիկ, Կարահիսար, Հասան Թամրան, Շամշադին, Չամրլու, Սաթմանց, Սարայ ավան, Տրորակ /Թլորակ/, Քեշիշ /Քեշիշներ/:
2. Հաքարիի /Հաքյարիի/ գավառ
1.Խոշաբի գավառակ. Ագրակ, Բութ, Գոլան, Գրդիկան, Զենիս, Զեռնակ /Ձեռնակ/, Խոշաբ, Կանգավար, Կասր, Կասրիկ /Աղջաղալա/, Հուրթուկ /Որտոք/, Մզրե /Հոգվոց վանք/, Պահանց, Սալախանա, Տարախոն, Փակագյադուկ, Փաչան, Քիլիսա, Քռել /Գռեալ/:
2.Աղբակի գավառակ. Ալալան /Սուրբ Հակոբ/, Ալաս, Աշկերտ /Աշկիթան Ներքին/, Առակ, Ասպստան /Հասպստան/, Ավզան, Ատես, Արջի, Բաբլասան, Բազ, Բաշկալե գյուղաքաղաք, Բարս, Բժնկերտ, Գայլագոմ, Զարգավկ, Էրնկանի, Թաղիկ, Լաշկոտ, Խառատուն, Կարաբուլի /Քարաբլուր/, Հերեսան, Հոզի /Օսի/, Մալգավա, Չուխ, Պատկան, Ռասուլանց, Սորադեր /Ձորադիր/, Սորան, Վանքիգեղ /Դհեր/, Փիս:
3.Ջուլամերկի գավառակ. Խալիլան, Խանանց, Սերման, Փական, Փիրան:
4.Գյավառի գավառակ. Բաժերգյա /Բաժերգահ Վերին/, Դիզա /Դիզա-Գյավառ/ գյուղաքաղաք, Կադիան, Կարպել, Փիզան:
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՌՈՏ ՀԱՆՐԱԳԻՏԱՐԱՆ
Երևան, 2003, հատոր 4
