Էրսոյ Սոյդան

 

 

 

 

 

 

Այս շաբաթ այցելում ենք ուղղաձիգ լեռների մեջ պարուրված մի երկիր` Սասուն: Կյանքը Սասունում անցնում-գնում է լեռան ժայռոտ լանջերի և անդունդների եզրին, սովորական դեպքում մարդու համար գլխապտույտ առաջացնելու չափ վտանգավոր անդունդներն այստեղ խաղահրապարակ են ծառայում մանուկների համար: Աշխարհագրության բարդությունը ստեղծել է արտաքին աշխարհից գրեթե մեկուսացած մի տարածք, հանգամանք, որն ապահովել է թե’ տարբեր լեզուների ու մշակույթների պահպանումը և թե’ միայն Սասունին հատուկ մշակույթի ծնունդը:

Ներկայում Բաթմանին ենթակա մի գավառ հանդիսացող Սասունը նախկինում եղել է Քոզլուքն ու Մութքին ընդգրկող մի շրջանի անվանումը: Անանցանելի լեռները Սասունը վերածել են պաշտպանված վայրի. դարեր շարունակ հսկայական պետություններ չեն կարողացել նվաճել Սասունը: Այս դրությունը պահպանվել է թե’ միջնադարում և թե’ օսմանյան ժամանակաշրջանում. Սասունի տեղացի հայ բեյերը պահպանել են իրենց անկախությունը: Սասունի հայերը հռչակվել են Օսմանյան Կայսրության վերջին տարիներին բռնկված իրենց ապստամբություններով: 1891 թ. Համբարձում Բոյաջյանի առաջնորդությամբ արևմտյան տերությունների ուշադրությունը Հայկական հարցի վրա սևեռելու նպատակով սկսված ու տարիներ տևած ըմբոստությունը հնարավոր է եղել ճնշել միայն 1904 թ.: Հայերի մի մասը հարկադրված է եղել լքել իր տարածքները: Այնուհետև 1926 թ. ըմբոստացել են քրդերը, որոնք ևս աքսորվել են հայերի հետ մեկտեղ:

Սասունում բնակվող բնակչության մեծ մասը կազմում են արաբական ծագում ունեցող մեր քաղաքացիները: Արաբները Սասուն են եկել ու հաստատվել Բասրայի կողմերից: Սասունի արաբները խոսում են իրենց հատուկ առոգանությամբ: Սասունի անհարթ տարածքում կան 44 գյուղեր և 148 ավաններ:

Սասունի տները հիմնականում երկհարկանի են, որոնց ներքևի հարկն օգտագործվում է որպես ախոռ, իսկ վերևինը` բնակարան: Տների պատերն առանց շաղախի են, նրանց հաստությունը կազմում է կես մետր: Պատի ներսի հատվածը ծեփված է կարմիր հողի և հարդի խառնուրդով, իսկ կտուրները հողածածկ են, և ամառային տաք օրերին տան բնակիչները տանիքին են պառկում:

Գավառում ներցեղային կապերը շատ ամուր են. անտառապահությունը գավառի հիմնական եկամտի աղբյուրն է: Տարածքի մեծ մասը լեռնոտ է, մի մասն էլ` անտառածածկ: Խիստ սահմանափակ է այն հողատարածքը, որում կարելի է ցանք անել, մինչև քվոտայի կիրառումը բնակիչների մեծ մասը զբաղվել է ծխախոտագործությամբ: Քվոտայի ներդրումից հետո ծխախոտին փոխարինել են հովիտները ծածկող ընկուզենիները և Սասունի հռչակավոր մեղրը: Սասունցիներն իրենց ընկույզն ու մեղրը ներկայացնելու համար ամեն տարվա հոկտեմբերին փառատոն են կազմակերպում. հիմա խրախուսվում է նաև կեռասի և ելակի տարածումը: Գավառի ներսում առանձնապես տեսարժան վայրեր չկան, շուկան շատ փոքր է: Ասում են, թե վերջին տարիներին դեպի Սասուն վերադարձողներ են լինում, և որ այս տարի բացվել են 20 աշխատատեղեր:

Հնում Սասունի ընկույզն անվանվել է քաբիլքոզ, որը նշանակել է առատ: Քալեյոլու (Բոզուքան) գյուղի մոտակայքում` Սասունի ամրոցի փեշերին գտնվող հին բնակավայրը Թուրքիայի Հանրապետության հռչակումից հետո է  իր  այժմյան տեղը գտել: Սասունցի Դավիթ էպոսի համաձայն` ամրոցն ու քաղաքն արաբների օրոք այն ժամանակվա թագավորի թույլտվությամբ կառուցել են Սանասար ու Բաղդասար անուններով երկու եղբայրներ: Ամրոցի անունը դրել է ճերմակամորուս մի ծերունի. վերջինս երբ տեսել է ամրոցի բարձր պատերը, շատ է զարմացել և այս վայրին տվել Սասուն անունը (հայերենում նշանակում է սյան մեծություն ունեցող): Իսկ հայ պատմիչներն ասում են, թե Սասունն իր անվանումն ստացել է Սանասարից: Ներկայում Սասուն անունն օգտագործվում է Սասոն ձևով, իսկ այն առասպելական ամրոցից մնացել են խիստ ավերված փլատակները միայն:  

Հայտնի է, որ շրջակայքում տեղակայված գյուղերում դեռ հայեր են ապրում, սակայն նրանց մեծ մասը կրոնափոխ է եղել: Սասունում հայերից մնացած ամենանշանավոր կառույցը Մեշելի գյուղի Թուրնալը (Գոմք) ավանի մոտակայքում գտնվող Պետրոս Առաքյալ վանքն է: Այս վանք կարելի է հասնել նաև Գյուգյենլի գյուղի Թոփլուջա (Վարթենագ) ավանից: Այս երկու կողմերից գալու դեպքում էլ պետք է մոտ 1 ժամ քայլել: 2 հազար մ բարձրության վրա գտնվող վանքը ժողովրդի շրջանում հայտնի է նաև Գոմք եկեղեցի անունով:

Մի ժամանակ շրջանի հոգևոր (եպիսկոպոսանիստ) կենտրոնը եղած վանքից մեր օրեր են հասել միայն ավերակներ և մեծավ մասամբ կանգուն մի եկեղեցու փլատակները: Վանքի ներսում և շրջակայքում նկատելի են գանձագողերի բացած փոսերը: Անցած տարիներին վանքի որոշ իրեր են գտնվել գանձագողերի կողմից, հետագայում ոստիկանությունը գործողության արդյունքում բացահայտել է դրանք: Հիմա այդ իրերը ցուցադրված են Դիարբեքիրի թանգարանում: Թոփլուջա ավանում կա նաև որպես հարդանոց օգտագործվող մի փոքրիկ եկեղեցի:

 

Իմ աշխարհի տերը` Մարութան

2973 մ բարձրության վրա գտնվող Մարութա լեռան գագաթին է գտնվում Մարութայի Բարձր Աստվածածին անվամբ մի եկեղեցի: Ժողովրդի մեջ որպես Մարութայի եկեղեցի հայտնի սույն կառույցը սուրբ է համարվում նաև մուսուլմանների կողմից, ովքեր նույնպես այցելում են այն: Սասունցի Դավիթ էպոսում պատմվում է, թե վանքը կառուցել է տվել Մհերը և ինքն էլ դրել է վանքի անունը` Մարութա Բարձր Աստվածածին: Մհերի մահից հետո արաբների կողմից (էպոսում հիշատակվում է որպես Մսրա Մելիք) քանդված վանքը մեկ օրում վերակառուցել է տվել Մհերի որդին` Դավիթը: Այս նշանավոր վանքից մնացել է հիմնականում փլված մի եկեղեցի: Եթե չեն ուզում, որ սա էլ անհետ կորչի, անհրաժեշտ է ժամ առաջ վերանորոգել այն:

Մարութա լեռան գագաթ կարելի է հասնել 2.5-3 ժամ տևող մագլցումով, որն սկսվում է Քայադիլի (Փուրշենք) գյուղից, ուր կարելի է հասնել միայն ավտոմեքենայով: Ընդունված է այն տեսակետը, թե Մարութա անվանումը գալիս է արամեերեն Մարութա բառից, որը նշանակում է` իմ աշխարհի տերը: Հայերի կողմից որպես Մարաթթու հնչվող Մարութա լեռան անվանումը, բազմաթիվ աշխարհագրական տեղանունների պես (էլ գրելուց զվեցի` Է.Ս.) փոխվել է որպես Այդընլըք լեռ, բայց և այնպես` շրջանի բնակչությունը շարունակում է օգտագործել Մարութա լեռ անվանումը:

Մարութան Սասունի շրջանում ընդունված է որպես սուրբ լեռ: Նույնիսկ «Մարաթթու» բառն օգտագործվում է երդման փոխարեն, իսկ լեռան գագաթին գտնվող եկեղեցու մոտակայքի հողը որպես հակաթույն է օգտագործվում կարիճի խայթոցի դեմ, սակայն՝ հետևյալ պայմանով. որպեսզի այդ հողը ներգործի որպես հակաթույն, պետք է տվյալ անձի կողմից օգտագրծվի առաջին անգամ:

Հնում Սասունի հայերը Վարդավառ տոնին խմբերով գալիս էին Մարութա լեռը և երեք օր շարունակ տոնակատարություններ անում այստեղ: Գավառի Էրդեմլի թաղամասում գտնվող Շեհանի դամբարանի մոտ կազմակերպվող տոնակատարություններին մասնակցում է գավառի բնակչության մեծ մասը: Հուլիս ամսվա վերջին հինգշաբթի օրը Շեհանում գտնվող սասունցիները ուրբաթ օրն էլ բարձրանում են Մարութա լեռ՝ ուխտի. այստեղ տոնակատարություններ են անում, ուտելիք պատրաստում, պարեր պարում և ժողովրդական խաղիկներ երգում: Ըստ էության անցյալում Մարութայի վրա կատարվող տոնակատարությունները տևում էին ուրբաթից մինչև կիրակի, իսկ երբ հայերը լքել են շրջանը, Մարութայի վրա կազմակերպվող տոնակատարությունները պահպանել են մուսուլմանները:

Սասունի աշխարհագրությունը շատ հարմար է այնպիսի լեռնային մարզաձևերի համար, ինչպիսին է, օրինակ, լեռնագնացությունը: Կափ-կանաչ հովիտների միջև պարփակված գավառում կան բազմաթիվ մարգագետիններ, որոնց միջով հոսում են սառույցի պես պաղ ջրեր: Դրանցից մեկն էլ գավառի կենտրոնում գտնվող բազմաթիվ սոսիների միջով հոսող Սևեք գետակն է: (Ճիշտ անվանումը Սևակն է` հայերեն սև և ակն բառերից): Սասունցի Դավիթ ավանդազրույցում պատմվում է, թե երբ մարդիկ ջուր են խմել այդ աղբյուրներից, գերբնական ուժ են ստացել: Նախկինում գյուղ առ գյուղ շրջող աշուղների շնորհիվ ժողովրդական խաղիկները, նաև՝ ավանդազրույցները փոխանցվել են սերնդեսերունդ և հասել մինչև մեր օրերը: Սանասարից ու Բաղդասարից հետո Սանասարի որդի Մհերի, Մհերի որդի Դավթի և, ի վերջո, Դավթի որդի Փոքր Մհերի պատումով ավարտվող Սասունցի Դավիթ էպոսն առաջին անգամ հրատարակվել է 1874 թ. Ստամբուլում` «Մհերի դուռ» վերնագրով: Մինչև 1980 թ. ժողովվել է էպոսի 160 տարբերակ` 70-ի չափ հրապարակմամբ: Նաև տարբեր լեզուների թարգմանված էպոսի որոշ հատվածներ ներկայացվել են երգերի միջոցով և անգամ բեմադրվել որպես օպերա:

Սասունցի Դավիթ

(Սասունում անգամ այսօր կարելի է հանդիպել բազմաթիվ սասունցիների, ովքեր ասում են, թե սերում են Դավթի տոհմից: Թեև իրենց` Դավթի սերնդից լինելը պնդողների մեծ մասն այլևս ապրում է որպես մուսուլման, սակայն երբ նրանց հարցնում են իրենց նախնիների մասին, շատ հաճախ ասում են` «Դավթի սերնդից ենք»: Սասունցի հայ Բեսսե Քաբաքը մի խոսակցություն է ունեցել Ն.Դ. անվամբ մի սասունցու հետ, որը Քաբաքին հայտնել է. «Ասում են` Մարութա եկեղեցու վերանորոգման ժամանակ օգտագործված կաթը տվել են իմ պապերը: Դրա համար էլ երբ տոնվում է եկեղեցու անվանակոչության օրը, առաջին անգամ մեր ընտանիքն է եկեղեցի գնում, դուռը բացում ու մոմ վառում»: Երբ Բեսսե Քաբաքը հարցրել է, թե որ տարեթվին է տվյալ դեպքը եղել, ստացել է հետևյալ պատասխանը. «Տարեթիվը չգիտեմ, բայց երբ տատիկս ինձ պատմում էր դրա մասին, ասում էր, թե «Այն ժամանակ մուսուլմանությունը դեռ չկար աշխարհում»:)

Հոդվածի և լուսանկարների հարցում ինձ օգնելու համար շատ շնորհակալություն եմ հայտնում Բեսսե Քաբաքին:

ersoy.soydan@gmail.com

http://www.mereto.net/sason/dagdaki-efsane-sason.htm