Աննա Մարտիկյան

Ուղիղ 1000 տարի անց Մեծ Հայքի սրտում՝ Արծկեում, Հայոց բերդը դարձյալ ընդունեց հայերին, բայց՝ Վանա լճի հատակում:  2019թ. հայ սուզորդները Վանա լճում էին: 

«Ծովահայեր»-ի տաղավարում հիշողություններով կիսվում են «Արմդայվինգ» ի ղեկավար Տիգրան Ազիզբեկյանը և սուզորդ Դավիդ Սիրունյանը:

Հայկական հին ու կորուսյալ բնակավայրերի հետքերով հայ սուզորդները 2019թ.  սուզարշավ էին կազմակերպել Վանա լճում:

«Մեր խումբը թուրք զբոսավարի ուղեկցությամբ նախ սուզվեց Գևաշում, որտեղ բնակավայրերից էլ հին երկրաբանական գոյացություններ կան, կոչվում են միկրոբիոլիտներ: Առաջին հայացքից ավազաքարային մամռակալած հսկայական սյուներից մի քանիսը նույնիսկ ճյուղավորված տեսք ունեն:

Միկոբիոլիտներից ամենահզորների բարձրությունը մինչև 50 մետր է: Դրանց կազմավորումը տասնյակ հազարավոր տարիների պատմություն ունի: Հետաքրքրությունից դրդված՝ հսկայական միկրոբիոլիտից մի աննշան, փոքրիկ հատված կոտրեցի՝ տեսնելու, թե ինչ կառուցվածք ունի, պարզվեց՝ ամենապարսավելի արարքներից մեկն եմ գործել, վնասել եմ բնության ստորջրյա հուշարձանը:

Վանա լճի այս ափին ջրասույզ բնակավայրեր չփնտրեցինք, մեր թիրախը լճի հյուսիսային հատվածում էր՝ Արծկեում, որտեղ 2017թ. թուրք սուզորդները ջրի տակ, իրենց բնութագրմամբ, ուրարտական կառույցի պատեր էին հայտնաբերել:

Պատրաստվեցինք ուղևորվել Արծկե կամ ներկայիս անվամբ՝ Ադիլջևազ: Սակայն մի բան պակաս կլիներ, եթե չհամտեսեինք Վանա տառեխը: Թուրք խոհարարը՝ ձկան համը գովելով, մեծ ոգևորությամբ պատրաստում էր, իրենց բնորոշմամբ, «գյոզալը»:

Վանա տառեխի առաքելությունն ավարտված է, ուղևորվեցինք Արծկե:

Նախքան սուզվելը թուրք ուղեկցորդը՝ Սերքանը, պատմում է, թե կարող ենք տեսնել. և՛ ուրարտական ժամանակներից պահպանված ամրոցի պատեր, և՛ սելջուկյան մշակույթի հետքեր:

«Այս կողմերում գտել ենք տապանաքարեր, որոնք, մասնագետների բնորոշմամբ, սելջուկների տապանաքարեր են. հետևաբար այս կողմերում սելջուկներ են ապրել ու իրենց հետքը թողել», -ասում է Սերքան Սագան:

Մեր թուրք ուղեկցորդը չեր լսել, որ այստեղ հայեր են ապրել, և իմացավ միայն հայ զբոսավարից»:

Արծկեին է նվիրված հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի « Հայաստանի պատմություն» 36-հատորյա շարքի երրորդ հատորը:

«Արծկե գավառը, եթե քարտեզի վրա նայենք, մեր պատմական հայրենիքի, մասնավորապես Մեծ Հայքի կենտրոնում է, Հայոց օրրանի սիրտն է և հայաբնակ է եղել այն ժամանակվանից, երբ տարածաշրջանում ծնունդ առած ցեղերի միավորումից գոյացել է հայ ազգը: Քաղաքը, ինչպես Կոռիկոսը Կիլիկիայում, երկու բերդ ուներ՝ ծովային և ցամաքային: Ծովային բերդը ժամանակի ընթացքում ջրասույզ է եղել, ինչպես Վանա լճի առափնյա շատ հնավայրեր»,- ասում է Սամվել Կարապետյանը:

Երկու բերդերն էլ, ըստ նրա, առնվազն վաղ միջնադար են, ծովային բերդը՝ ուրարտական հիմքով:

«Ցամաքային բերդը, որը հիմա հստակ տեսանելի է, Արծկեի նվաճումից հետո սելջուկների կողմից ամրացված, ավելի ընդարձակված, բայց՝ հին հայոց բերդի պարիսպների վրա է: Այնտեղ շատ հստակ նկատելի է, որ մասերն էին, որ կային մինչև սելջուկների մուտքը, և որ մասերն էին ավելացվել: Այնտեղ ժամանակների խզում կա», — ասում է Կարապետյանը:

Արծկեի ծովային բերդի մոտակայքում ևս մեկ սուզում կատարեցինք, ավելի խորը: Սերքանը պատմում էր, որ ավելի խորը հատվածում մի աշտարակ է տեսել, և մենք առաջին խումբն էինք, որ սուզվելու էինք այդ աշտարակի մոտ: Չնայած ալիքները բարձրանում էին, և սուզվելը դառնում էր ավելի վտանգավոր, սակայն հետաքրքրությունը հաղթեց։ Բարձր ալիքներն անտեսելով՝ սուզվեցինք մեր կորուսյալ պատմության հետքերով:  Այստեղ արդեն տեսանք ու տեսագրեցինք հայկական խաչքար ու գրեր:

Իմ տեսախցիկն ինձ դավաճանեց, սակայն բախտի բերմամբ հայ սուզորդներից Արթուր Շահինյանը կարողացել էր տեսագրել:

«Փոշով պատված ժամանակ ավելի պարզ էին երևում գրերը, ես մաքրեցի փոշին և փորձեցի լուսանկարել, նկարահանել», -ասում է Արթուր Շահինյանը

Թե այդ գրերն ինչ էին նշանակում՝ կարդաց ու մեզ պատմեց Սամվել Կարապետյանը:

Խաչքարի վրա գրված էր՝ «Հիշեցեք ի Քրիստոս»։ Ըստ Սամվել Կարապետյանի՝ սա ավելի զարգացած միջնադարի տառատեսակ է՝ 12-13-րդ դարերի:

Այն, ինչ տեսանք ու տեսագրեցինք լճի հատակին, կարելի է ասել, նախերգանքն է մեր պատմական ժառանգության, ինչը բախտի բերմամբ հայտնվել է ջրի հատակին և չի ավերվել՝ քարերն այլ շինության մեջ օգտագործելու նպատակով:  Վանա լճի ջրասույզ հուշարձանների ուսումնասիրությունը համամարդկային նշանակություն ունի:

Hy.armradio.am