Վանի նահանգ (Վան, Վանա երկիր – նահանգ (էլաեթ, գայմագամություն, փաշայություն, կուսակալություն) Արևմտյան Հայաստանում, նրա հարավային կողմում: Կազմվել է 1555 թ. Թուրքիայի և Պարսկաստանի միջև կնքված Ամասիայի պայմանագրից հետո, երբ Արևմտյան Հայաստանը զավթեցին թուրքերը: Մինչև 19-րդ դարի վերջերը ենթարկվել է վարչատարածքային փոփոխությունների, կրել էլայեթ, փաշայություն և այլ անվանումներ, իսկ 1897-1902 թթ. ամփոփվել կայուն սահմանների մեջ` շատ թե քիչ հաստատուն ներքին բաժանմամբ: Կենտրոնը Վան քաղաքն էր: Նահահանգը հյուսիսից սահմանակից էր էրզրումի, հյուսիս-արևմուտքից` և արևմուտքից՝ Բիթլիսի, հարավից Մոսուլի նահանգներին, իսկ արևելքից՝ Պարսկաստանհն: Վանի նահանգն ընդգրկում էր հիմնականում Վասպուրական աշխարհի, ապա` նաև Տուրուբերանի որոշ տարածքներ, Վանա լճի ավազանի մի մասը և Արևելյան Տիգրիս ու Մեծ Զաբ գետերի վերին հոսանքների շրջանները: 20-րդ դարի սկզբներին Վանի նահանգի մեջ մտնում էին բազմաթիվ գավառակներ և գյուղախմբեր: Այդ դարի սկզբներին նահանգի տարածությունը կազմում էր շուրջ 39000 քառ կմ, որտեղ հաշվվում էր 2279 քաղաք և գյուղ: Բնակչության և ազգային կազմի մասին տվյալները հակասական են, դրանց առավելագույն չափը, 19-րդ դարի վերջերին կատարված հաշվումներով, հասնում էր մոտ 440000-ի, որի մեջ մեծամասնությունը կազմում էին հայերը, ապա՝ քրդերը, թուրքերը, ասորիները, գնչուները և այլք:
Վանի նահանգի մակերևույթը հիմնականում լեռնային է: Տարածքում կան բազմաթիվ փոքր դաշտեր և գետահովիտներ: Բարձրադիր լեռներն ու սարահարթերը պայմանավորում են նահանգի կլիմայի խայտաբղետությունը: Գետահովիտներում, դաշտերում և նախալեռնային շրջաններում մշակում էին հացահատիկ (ցորեն, գարի, հաճար, կորեկ, բրինձ, եգիպտացորեն), յուղատու (կտավատ, կանեփ, քնջութ) և կերային կուլտուրաներ (առվույտ, կորնգան), բանջարեղեն, խաղող, ծխախոտ, բամբակ, ծառապտուղներ: Հռչակված էին Արտամետի խնձորը, Վանի դեղձն ու ծիրանը, Շատախի ընկույզը: 1890-ական թթ. տվյալներով՛ Վանի նահանգում արտադրվել է 1 միլիոն 200 հազար փութ հացահատիկ: Հացահատիկի լավագույն տեսակները մշակվում էին Արծկեի գավառակում: Լեռնային շրջաններում զբաղվում էին խոշոր և մանր եղջերավոր անասնապահությամբ: Տարածված էին նաև ձիաբուծությունը, մեղվաբուծությունն ու ձկնորսությունը:
Նահանգը հարուստ է ոռոգիչ ջրերով, ունի բազմաթիվ սառնորակ, հանքային աղբյուրներ: Բացի Վանա լճից` նահանգի տարածքում են գտնվում նաև Արճակ ու Նազիկ լճերը: Հռչակված է հատկապես Վանա լճի տառեխ ձուկը, որը աղ դրած և ապխտած վիճակում վաճառքի էր հանվում հարևան ու հեռավոր գավառներում, իսկ միջին դարերում նաև արտահանվում էր այլ երկրներ: Մշակելի հողերի տարածությունը կազմել է շուրջ 7000 հա, որի 95%-ը զբաղեցնում էին հացահատիկային կուլտուրաները:
Նահանգի ընդերքն ունի պղնձի, քարածխի, նավթի, երկաթի, ոսկու, արծաթի, կապարի, ծծմբի, կրաքարի, կերակրի աղի հանածոներ, զանազան շինարարական քարեր ու ավազներ: Մետաղային ու ոչ մետաղային հանածոների մեծ մասը չի արդյունահանվում, իսկ կերակրի աղը, շինաքարերն ու ավազը օգտագործվել են պարզունակ ու հնացած եղանակներով:
Նահանգի առևտրի ու արհեստագործության հիմնական կենտրոնը Վանն էր, ապա՝ Բերկրին, Արճեշը, Արծկեն, Ոստանը: Հայ շալագործների, բրուտների, ոսկերիչների և մյուս արհեստավորների արտադրանքը հայտնի էր ամբողջ Հայաստանում: Վանեցիները Վանա լճից ու Արճակից արդյունահանում էին բորակ, Կարճկանի և Գավաշի անտառներում զբաղվում էին փայտածուխի մշակությամբ: 20-րդ դարի սկզբներին Վանի նահանգի ավելի քան 500 զուտ հայաբնակ և հարյուրավոր խառը բնակչություն ունեցող գյուղերում ու քաղաքներում կային 33 վանք և 750 կանգուն, գործող և թուրքերի ու քրդերի ձեռքով ավերված կամ մզկիթի վերածված եկեղեցի, որոնց մեծ մասին կից մինչև 1915-16 թթ. գործում էին հայկական վարժարաններ:
Նահանգում իրենց փառավոր տեղն ունեին Աղթամարի ս. Խաչ, Մեծոփա, Նարեկա վանքերն ու Վան քաղաքի եկեղեցիները: Նահանգի տարածքում պահպանվել են նաև Վանի հնագույն բերդի և այլ հնավայրերի հետքերը, բազմաթիվ սեպագիր արձանագրություններ:
1895-96 թթ. հայկական կոտորածների և հատկապես 1915 թ. հայերի նկատմամբ թուրքերի կիրառած ցեղասպանությանը զոհ գնացին բազմահազար մարդիկ, շատերը բռնությամբ մահմեդականացվեցին: Թուրքական բռնությունների դեմ Վանի նահանգի հայությունը մղում էր անհավասար ու հերոսական պայքար: 1915 թ. այդ պայքարի կենտրոնը դարձավ Վան քաղաքի Այգեստան թաղամասը, որտեղ քաղաքի ու շրջակա բնակավայրերից հավաքվածների դիմադրության շնորհիվ շատերը ազատվեցին և 1916 թ. գաղթեցին մեծ մասամբ Արևելյան Հայաստան: Գաղթածների թիվը շուրջ 200000 էր, որոնց մեջ հայերից բացի կային նաև ասորիներ, եզդիներ ու քրդեր:
1920–ական թթ. վերջերին նահանգում այլևս հայեր չկային, իսկ բնակչության թիվը հազիվ հասնում էր 200000 մարդու:
