Արմենական կուսակցություն

Գաղտնի կազմակերպությունների ստեղծումը պարարտ հող նախապատրաստեց ազգային կուսակցությունների առաջացման համար: Առաջին հայ քաղաքական կուսակցությունը ծնունդ առավ Վանում, որտեղ դեռևս չէին մարել «Սև խաչի» գործունեության կայծերը: Իբրև քաղաքական անբարեհույս անձ Վանից արտաքսվելուց հետո Մկրտիչ Փորթուգալյանը հաստատվեց Ֆրանսիայի Մարսել քաղաքում և սկսեց հրատարակել «Արմենիա» թերթը: «Սև խաչի» նախկին անդամները, որ հուսալքվել էին Մկրտիչ Փորթուգալյանի արտաքսումով, աստիճանաբար նորից համախմբվեցին, և 1885թ. խիստ գաղտնիության պայմաններում Վանում ծնվեց առաջին քաղաքական կուսակցությունը: Նրա անդամները ուսուցչի հրատարակած թերթի անունով կուսակցությունը կոչեցին Արմենական: Կուսակցության փաստական ստեղծողը և ղեկավարը Մկրտիչ Թերլեմեզյանն էր, որը հետագայում հոր անունով կոչվեց Ավետիսյան: 1890-ականներին ստեղծած իրենց առաջին ծրագրում իբրև կուսակցության առաջնային նպատակ մատնանշում էին թուրքական բռնապետությունը հեղափոխության միջոցով տապալելու անհրաժեշտությունը: Նրանք գտնում էին, որ պետք է ժողովրդին նախապատրաստել հեղափոխության համար, զինախմբեր ստեղծել: Ժողովրդի ինքնապաշտպանությունը կազմակերպելու համար անհրաժեշտ էր զենք հայթայթել: «Արմենիայի» օրինակները և զենք Վան փոխադրելու ժամանակ զոհվեցին առաջին երիտասարդ արմենականներ արևելահայ Վարդան Գոլոշյանն ու վանեցի Հովհաննես Ագրիպասյանը:

Արմենականների գործունեությունը Վանում մեծ թափ ստացավ 1890-ական թվականների երկրորդ կեսին, թուրքական կառավարության ձեռնարկած զանգվածային կոտորածների ժամանակ: 1896թ. Վանի ինքնապաշտպանական մարտերը ղեկավարում էր Մկրտիչ Ավետիսյանը: Նա իր շուրջը համախմբեց ոչ միայն արմենականներին, այլև դաշնակցականներին ու հնչակյաններին և ուժգին հակահարված տվեց թուրքական ուժերին: Մի խումբ երիտասարդների հետ Պարսկաստան անցնելու ճանապարհին նա զոհվեց: Ծանր կորուստներ ունեցած կուսակցությունն իր գոյությունը պաշտպանեց մինչև 20-րդ դարի երկրորդ տասնամյակը: Նա մեծ մասնակցություն ունեցավ 1915թ. Վանի ինքնապաշտպանական մարտերին, իսկ 1921թ., միավորվելով այլ քաղաքական ուժերի հետ, ստեղծվեց Ռամկավար-ազատական կուսակցությունը:

Հնչակյան կուսակցություն

1887թ. Ժնևում սովորող մի խումբ ուսանողներ հայտարարությամբ դիմում են «Արմինիայի» խմբագիր Մ. Փորթուգալյանին: Նրանք առաջարկում էին համախմբել ազգային-ազատագրական ուժերը և ստեղծել միասնական հեղափոխական կուսակցություն: Փորթուգալյանը տպագրում է այդ հայտարարությունը, սակայն մերժում առաջարկը: Դրանից հետո Ժնևի խումբը հեռանում է «Արմենիայից» և հենց 1887թ. հրատարակում «Հնչակ» թերթը, որն այդպես էր կոչվում Գերցենի և Օգարյովի «КОЛОКОЛ» թերթի նմանությամբ: Նրա ղեկավար անդամներն էին Ավետիս Նազարբեկյանը, Մարո Վարդանյանը, Ռուբեն Խանազատը և ուրիշներ:

Նրանք գտնվում էին ռուս նարոդնիկների ազդեցության տակ, որոնց պայքարի եղանակները, հատկապես ահաբեկչությունը, գրավում էին հնչակյաններին: Նրանք կապված էին նաև Ժնևում գործող Գ. Պլեխանովի «Աշխատանքի ազատագրություն» մարքսիստական խմբի հետ: 1888թ. «Հնչակ» թերթում հրատարակվում է կուսակցության ծրագիրը, որի մեջ նախատեսվում էին գործունեության հեռավոր և մոտակա նպատակները: Մոտակա նպատակը թուրքական բռնապետությունից Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումն էր, իսկ նրա իրագործման միջոցներն էին ագիտացիան, պրոպագանդան և տեռորը: Արևմտյան Հայաստանն ազատագրելուց հետո նախատեսվում էր պարսկահայերի, ռուսահայերի ազատագրումը: Հայության հատվածների միավորումից պետք է ստեղծվեր դեմոկրատական հանրապետություն: Հեռավոր նպատակը սոցիալիզմի կառուցումն էր ողջ մարդկության համար, որը վերջ կդներ մարդու շահագործմանը մարդու կողմից: «Հնչակում» հրատարակված այդ ծրագիրը հայտարարեց կուսակցության ստեղծման մասին: 1889թ. նրանց ներկայացուցիչը մասնակցեց II ինտերնացիոնալի հիմնադիր ժողովին: Նույն թվին էլ Խանազատն ու Կաֆյանը մեկնեցին Կ. Պոլիս, հանդիպումներ ունեցան նշանավոր հասարակական-քաղաքական գործիչների հետ: Նրանցից Արփիար Արփիարյանին ոգևորեց ծրագրի Արևմտյան Հայաստանի ազատագրության հարցը, և նա իր ողջ խմբով մտավ հնչակյան կուսակցության մեջ:

1890թ. Տրապիզոնում ստեղծվեց հնչակյան առաջին մասնաճյուղը, որը կապեր հաստատեց Կ.Պոլսի հնչակյանների հետ: Միացյալ ջանքերով 1890թ. հուլիսի 15-ին կազմակերպվեց Գում-Գափուի ցույցը, որը գնդակոծվեց կառավարության կողմից: Կուսակցության ուժեղ մասնաճյուղեր ստեղծվեցին մի շարք հայաշատ վայրերում: Կուսակցության ներսում եղած սոցիալիզմի վերաբերյալ տարաձայնությունները հարթելու համար 1896թ. հունվարին Լոնդոնում հրավիրվեց պատգամավորական ժողով: Այնտեղ արևմտահայ հնչակյանները Ա. Արփիարյանի և Մ. Տամատյանի ղեկավարությամբ պահանջում էին, որ կուսակցությունը հրաժարվի սոցիալիզմի քարոզչությունից և ղեկավարման կենտրոնացված սկզբունքից: Այդ ժամանակ կուսակցությունը բաժանվեց 2 թևի: 1896թ. Լոնդոնի պատգամավորական ժողովում արևմտահայ թևը ստացավ «վերակազմյալ հնչակյաններ» անունը: Նրանք հետագայում կատաղի պայքար սկսեցին իրար դեմ, որը հաճախ ավարտվում էր երկու թևի գործիչների սպանություններով:

Հայ հեղափոխական դաշնակցություն

Թիֆլիսում տարբեր հեղափոխական կազմակերպությունները միավորվեցին Քր. Միքայելյանի ղեկավարած հայ նարոդնիկների խմբի հետ: Այդ ընթացքում որոշվեց արևմտահայերի ազատագրության համար պայքարող բոլոր խմբերի միավորումով ստեղծել «Հայ հեղափոխականների դաշնակցություն»: 1890թ. սեպտեմբերին լույս տեսավ նրա «Մանիֆեստը», որտեղ գործունեության նպատակը հայտարարվում էր «Թուրքաց Հայաստանի քաղաքական ազատությունը»: Ընտրվեց կենտրոնական վարչություն: Միավորվելու համար բանակցություններ սկսվեցին նաև Թիֆլիս եկած հնչակյան Խանազատի հետ: Վերջինս պնդում էր, որ կուսակցության ծրագրում դրվեն սոցիալիզմի սկզբունքները: Դրան դեմ դուրս եկան Քր. Միքայելյանն ու Ս. Զավարյանը: Կուսակցությունների միավորմանը դեմ էին հնչակյաններից Նազարբեկյաև ամուսինները: Միությունը չկայացավ: Հայ հեղափոխականների դաշնակցությունը գործունեության առաջին ամիսներին իր կազմակերպական ցանցերը տարածեց Անդրկովկասում, թափանցեց Արևմտյան Հայաստան, նաև Ռուսաստանի հայաշատ վայրերը: Կուսակցության առաջին ընդհանուր ժողովը եղավ 1892թ.: Քննարկվեցին բոլոր վիճելի հարցերը: Կուսակցության գործելակերպի քննարկման ժամանակ սուր քննադատության ենթարկվեց կենտրոնացված ղեկավարության համակարգը: Հաղթեց Ս. Զավարյանի և Հ. Դավթյանի կողմից առաջադրված ապակենտրոնացման սկզբունքը, որը դարձավ կուսակցության հետագա ընդարձակմանը նպաստող ամենամեծ գործոնը: Այդ ընթացքում կուսակցությունը վերանվանվեց Հայ հեղափոխական դաշնակցություն: «Դրոշակի» 1894թ. համարներում տպվեց «Մեր ծրագիրը»: Ծրագրային հարցերում կուսակցությունը պետք է լիներ միասնական և կենտրոնացված: Ծրագիրը բաղկացած էր երեք մասից՝ «Նպատակ», «Միջոցներ», «Կազմակերպություն»: Կուսակցության նպատակն էր ընդհանուր ապստամբության միջոցով Արևմտյան Հայաստանի տնտեսական և քաղաքական ազատությունը: Միջոցներն էին մարտական խմբերի ձևավորումը, ժողովրդին զինելը և ինքնապաշտպանության կազմակերպումը: «Կազմակերպություն» բաժինն ընդունում էր ապակենտրոնացման սկզբունքը: Առաջին ընդհանուր ժողովին հաջորդած տարիները եղան ՀՀԴ-ի ընդարձակման շրջանը: Անդրկովկասի բոլոր նահանգներում և հայաշատ վայրերում, Հյուսիսային Կովկասում, ռուսական բոլոր գաղթավայրերում ստեղծվեցին տեղական մարմիններ: Ուժեղ կառույցներ ձևավորվեցին Ատրպատականում, Վան-Վասպուրականում, ապա նաև Թուրքական կայսրության հայաշատ վայրերում: 1890-ական թվականների երկրորդ կեսից սկսած ՀՀԴ-ն աստիճանաբար դարձավ ամենաազդեցիկ համահայկական կուսակցությունը:

Հայ ազգային կուսակցությունները, չնայած իրենց ոչ համերաշխ գործելակերպին, մեծ աշխատանք կատարեցին ժողովրդի ազգային ինքնագիտակցության արթնացման, ինքնապաշտպանության կազմակերպման գործում:

http://www.findarmenia.com/arm/history/24/462