ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և
ազգագրության ինստիտուտ
Զեկուցումը ներկայացվել է սույն թվականի ապրիլի 21-22-ին Երևանում Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի կողմից կազմակերպված «Առաջին համաշխարհային պատերազմի կովկասյան ճակատը. Ցեղասպանություն, փախստականներ եւ մարդասիրական օգնություն» խորագրով միջազգային գիտաժողովում:
Ցեղասպանության մասին խոսելիս, լինեն դրանք տարվա ընթացքում, ապրիլ ամսին, թե հերթական տարելիցներին, որպես կանոն` շեշտադրումներն արվում են հայոց կորուստների վրա։ Թվում է, թե դա բնական է, քանի որ հայությունը կորցրեց իր թվաքանակի շուրջ 1/3-ը, հայրենիքի մեծագույն մասը, գլխատվեց մտավորականությունը, ոչնչացվեցին բազմահազար ազգային-մշակութային արժեքներ և այլն, և այլն։ Կորուստները, հատկապես մարդկային, շատ ծանր էին, անդառնալի։
Հիշողության մշակույթը, որ հետցեղասպանական տարիներին ձևավորվեց Հայաստանում և Սփյուռքում, նույնպես հենված էր կորուստները սգալուն, հիշելուն, նահատակների հիշատակը խնկարկելուն։ Ցեղասպանության զոհերի հիշելուն ուղղված թե´ կրոնական, թե´ աշխարհիկ միջոցառումները գերազանցապես նմա´ն բնույթի էին[1]։
Վիճակը Հայաստանում աստիճանաբար սկսեց փոխվել 1980-ական թվականների վերջերից – 1990-ական թվականների ընթացքում։ Փոփոխության հիմքում ընկած էր ազգային ոգու այն զարթոնքը, որ հայ ժողովուրդն ապրեց Ղարաբաղյան շարժման (1988-1990), ապա և` Ղարաբաղյան/Արցախյան պատերազմի (1992-1994) տարիներին։ Իմ մի աշխատության մեջ, ինչպես ինձ է թվում, ես ցույց եմ տվել, որ Ղարաբաղյան շարժման տարիներին XX դարասկզբի իրադարձություններով պայմանավորված հայերի պատմական հիշողությունը և XX դարավերջի իրադարձությունների ընթացքին անցյալի հենքով ձևավորված կոլեկտիվ հիշողությունը ձեռք բերեցին հեղափոխական զարգացումների շարժիչ ուժի կարգավիճակ։ XX դարավերջի ճգնաժամից դուրս գալու փորձը զուգակցվում էր XX դարասկզբի ճգնաժամի հաղթահարման համար մղվող պայքարով, որի դրսևորումներից մեկն էլ այն է լինում, որ արդեն իսկ Ղարաբաղյան շարժման ընթացքում արդարություն և կարեկցանք հայցող զոհի խորհրդանիշն իր տեղը զիջում է մարտիկի կերպարին, որը գիտակցել է, որ ազգային նպատակների իրագործմանը կարելի է հասնել միայն պայքարի ճանապարհով։ Բնութագրական է, որ ինչպես XX դարավերջին, նույնպես և XX դարասկզբին ճգնաժամային իրավիճակը հաղթահարելու փորձը սկզբնական փուլում զուգակցվում էր պայքարի ֆիդայական եղանակի գերապատվությամբ, ապա և` կազմակերպված զինուժի գործողություններով։ Հայ ինքնության մեջ տեղ գտած թերևս հենց այս փոփոխությունն էր, որ հանգեցրեց Արցախի ազատագրման համար մղվող պայքարի հաջողությանը[2]։
1990-ականներից սկսած` Հայոց ցեղասպանության մասին խոսելիս թե´ զանգվածային լրատվության միջոցներում, թե´ դպրոցական դասագրքերում, թե´ գիտական հետազոտություններում աստիճանաբար ավելի շատ սկսեցին անդրադառնալ XIX դարավերջի – XX դարասկզբի հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչներին, ֆիդայիներին, Ցեղասպանության տարիներին մղված զինված ինքնապաշտպանությունների դրվագներին, XX դարասկզբի զինվորական գործիչներին։ Սակայն այդ որակական փոփոխությունը չստացավ ինստիտուցիոնալ ձևակերպումներ. ցայսօր մենք ազգովի պաշտոնապես նշում ենք «ցեղասպանության զոհերի հիշատակը», ինչն ինքնաբերաբար, ուզում ենք դա թե չենք ուզում, իր հետևից բերում է զոհի կաղապարի, զոհի մշակույթի յուրովի կայունացմանը։
Մինչդեռ Առաջին աշխարհամարտի տարիներին առկա էին նաև այլ իրողություններ։ Հիշեցման կարգով նկատեմ, որ Օսմանյան կայսրությունում անցկացված զորակոչի հետևանքով շուրջ 60 հազար հայ դարձավ թուրքական բանակի զինվոր. նրանց մեծագույն մասը ներգրավվեց աշխատանքային գումարտակների կազմում և ոչնչացվեց 1915-1916 թթ.։ Ռուսական կայսրությունում, Գլխավոր հրամանատարության պաշտոնական տվյալներով, պատերազմի սկզբից ի վեր Արևմտյան և Կովկասյան ճակատներում կռվող հայազգի զինվորների թիվը կազմում էր մոտ 300 հազար մարդ։ Ձևավորվեցին յոթ հայկական կամավորական ջոկատներ` իրենց կազմում ունենալով 6 հազար հոգի[3]։ Ֆրանսիայի, Անգլիայի և ԱՄՆ-ի բանակներում կռվում էր ևս 50 հազ. հայ զինծառայող։ 1916 թ. նոյեմբերին ֆրանսիական զորքերի կազմում ստեղծվեց հայերից բաղկացած Արևելյան լեգեոնը (ավելի քան 5 հազար զինվոր), որը 1918 թ. դեկտեմբերին վերանվանվեց Հայկական լեգեոն[4]։
Առաջին աշխարհամարտի տարիներին պատերազմող երկրներից և ոչ մեկում (բացի Օսմանյան կայսրությունից) չեն եղել քաղաքացիական բնակչության զինված ինքնապաշտպանություններ (1916-18 թթ. Արաբական ապստամբությունը ինքնապաշտպանություն չէր)։ Ինչու՞ է նման երևույթը տեղ գտել հենց Օսմանյան կայսրությունում։ Թերևս այն պատճառով, որ միայն Օսմանյան կայսրությունն էր, որ օգտվելով պատերազմի ընձեռած հնարավորություններից, փորձում էր ֆիզիկապես ոչնչացնել իր քաղաքացիական բնակչության մի որոշակի հատվածը՝ հայերին. այն է՝ իրագործել ցեղասպանություն։ Այսինքն` Առաջին աշխարհամարտի տարիների առանձնահատկություններից մեկը՝ Օսմանյան կայսրության վարած ցեղասպանության քաղաքականությունը, հանգեցրեց Առաջին աշխարհամարտի մեկ այլ առանձնահատկության՝ հայոց ինքնապաշտպանական կռիվների[5]։
Մեկ անգամ ևս վերհիշենք, թե որտե՞ղ և ե՞րբ տեղի ունեցան հայերի ինքնապաշտպանական կռիվները Օսմանյան կայսրությունում Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին[6]։ Նախ նշեմ քաղաքներն ու խոշոր բնակավայրերը. Շատախ/Թաղ (1915 թ. ապրիլի 1-մայիսի 14), Վան (1915 թ. ապրիլի 8 – մայիսի 3), Շապին-Գարահիսար (1915 թ. հունիսի 2-29), Մուշ (1915 թ. հունիսի 26-29), Ֆընտըճագ (հուլիսի 6 – 26/օգոստոսի 3), Ուրֆա (1915 թ. սեպտեմբերի 29 – հոկտեմբերի 23)։ Գավառներից. Գավաշ (Վասպուրական)՝ 1915 թ. ապրիլի 3 – մայիսի 11, Փեսանդաշտ (Շատախի գավառ, Վասպուրական)՝ 1915 թ. ապրիլի 14 – մայիսի 10, Յոզղատ գավառի (Անկարայի նահանգ) հայկական գյուղեր՝ 1915-1917 թթ., Սասուն՝ 1915 թ. ապրիլ – օգոստոս, Մուսա-լեռ (1915 թ. օգոստոսի 7 – սեպտեմբերի 12), Խնուս գավառի հայկական գյուղեր (1915 թ. մայիս), Խոտորջուրի գավառ (1918 թ. հունվարի 20 – մայիս)[7]։
Ինչպես տեսնում ենք, որոշ վայրերում հայերը դիմադրել են շատ կարճ, այլ տեղերում՝ շաբաթներ և ամիսներ շարունակ. կազմակերպված ու չկազմակերպված, զինված ու շատ քիչ զենք-զինամթերքով։ Երևույթը շատ բազմադեմ է, գնահատականները՝ տարբեր, սակայն իմ ներկա զեկուցմամբ խնդիր չի դրվում խորանալ դրա բազմաթիվ առանձնահատկությունների մեջ։ Պարզապես ցանկանում եմ ամրագրել, որ հայ քաղաքացիական բնակչությունը ոչ քիչ դեպքերում հենց այնպես չի կոտորվել, չի «մորթվել ոչխարների նման», ինչպես երբեմն հնչում է հարցին պակաս տեղյակ, առավելապես ոչ մասնագիտական շրջանակներում, տարբեր խավերի ներկայացուցիչների առօրյա խոսքուզրույցում։ Առանց որևէ պաթոսի` ցանկանում եմ շեշտել, որ «ոչխարի նման մորթվող ժողովուրդը» չէր կարող 1918 թ. մայիսին, դեռևս Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում, պետականության բացակայության պայմաններում, բռունցքվել և հաղթական ինքնապաշտպանական ճակատամարտ մղել Սարդարապատում և Ապարանում, դիմակայել Ղարաքիլիսայում, այդ կերպ` արդեն արևելահայությանը փրկելով սպասվող ցեղասպանությունից[8]։
Ինչպես վերը մեկ անգամ արդեն նկատվեց, Հայոց ցեղասպանությանն առնչվող ամենամյա հիշատակումների ժամանակ, որպես կանոն, շեշտադրումներն արվում են «ցեղասպանության զոհերին», երբեմն էլ, որպես լրացում, հիշվում են հայ ֆիդայիները, ինքնապաշտպանական մարտերը։ Սակայն այս «լրացումը», այնուամենայնիվ, մաս չի կազմում պաշտոնական, ինստիտուցիոնալ ձևակերպման, ինչը, մեր համոզմամբ, բերում է զոհի կաղապարի, զոհի մշակույթի գոյատևմանը նպաստելուն։
Ու որպեսզի երևույթն ավելի ընկալելի լինի, հնարավոր լինի դրան լիարժեք գնահատական տալ ու անել անհրաժեշտ հետևություններ, դիմենք համեմատության, քանզի հե´նց համեմատությունների ճանապարհով է, որ ավելի լավ են երևում ցանկացած ազգային երանգ ունեցող երևույթի դրական ու բացասական կողմերը։
Ի՞նչ կերպ վարվեցին այս պարագայում հրեաները։
Հրեաների պարագայում Հոլոքոստի տարիներին զինված դիմադրությունները համեմատաբար ավելի քիչ էին կամ, ավելի ճիշտ կլինի ասել, բնույթով էին տարբեր (մասնակցություն ընդհատակյա գործունեությանը և այդպիսով՝ Դիմադրության շարժմանը, պարտիզանական ջոկատներին, դիմադրությանը համակենտրոնացման ճամբարներում և այլն), սակայն Հոլոքոստի պատմաբանները խիստ հետևողականորեն մեծ ուշադրություն են հատկացնում այդ թեմային ու, մասնավորապես, Վարշավայի հրեական գետտոյի՝ ֆաշիստների դեմ ուղղված ապստամբությանը (1943 թ. ապրիլ-մայիս): Եվ եթե հայոց պարագայում Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր է նշվում Կոստանդնուպոլսի հայ մտավորականության զանգվածային ձերբակալությունների և աքսորի սկզբի օրը, ապա հրեաների դեպքում, երկարատև քննարկումներից հետո, Հոլոքոստի հիշատակի օր է որոշվել հրեական Նիսան ամսվա 27-րդ օրը։ Պաշտոնապես այն կոչվում է «Հոլոքոստի նահատակների և հերոսների հիշատակի օր» (Holocaust Martyrs’ and Heroes’ Remembrance Day, եբրայերեն՝ Yom Hashoah)։ Հրեական խորհրդարանը 1953 թ. այդ օրն ընտրել է այն պատճառով, որ այն միջանկյալ տեղ է գրավում Վարշավայի գետտոյի ապստամբության սկզբի և Իսրայելի Անկախության օրվա միջև, ինչպես նաև այն պատճառով, որ այդ ամսաթիվն ընկնում է հրեական ավանդական սգատոնի՝ Counting of the Omer ժամանակահատվածի մեջ։ Ամեն տարի Նիսան ամսվա 27-ը համապատասխանում է գրիգորյան օրացույցի տարբեր օրերի, օրինակ` 2014 թ. այն ապրիլի 28-ն էր, 2015 թ.՝ ապրիլի 16-ը, 2017 թ.՝ ապրիլի 24-ը։ Այսպես թե այնպես` Հոլոքոստի հիշատակի օրը, ի տարբերություն հայկականի, մի զգալի չափով վերաբերում է պայքարի, կռվելու, մարտնչելու գաղափարին։
Ընդ որում` «մորթվել ոչխարների նման» կաղապարը երկար ժամանակ ամուր էր նաև հրեաների մեջ: Գերազանցապես այս հանգամանքով է պայմանավորված այն իրողությունը, որ հետհոլոքոստյան առաջին երկու տասնամյակներին այդ աղետը վերապրողների նկատմամբ վերաբերմունքը էապես տարբեր էր ներկայիս մոտեցումներից: Բանն այն է, որ Իսրայել պետության ձևավորման գործընթացն ուղեկցվում էր փոքր ու մեծ պատերազմներով, այսինքն՝ հրեաները, ի տարբերություն հոլոքոստյան տարիների, զենքը ձեռքին կռվում էին թշնամու դեմ: Նրանք մարտիկ էին, պայքարող, և համարվում էր, որ կռվողների համար բնավ էլ ոգեշնչող գործոնի դեր չէր կարող կատարել նացիզմի սարսափները վերապրողի կերպարը: Ժամանակ անց միայն այդ վերաբերմունքն սկսեց փոխվել. վերապրողների պատմությունների ու փորձառության իմացության հարցը միայն աստիճանաբար դարձավ հասարակական պահանջմունք:
Հոլոքոստի տարիներին հրեաների պայքարի պատմությամբ զբաղվող հետազոտողները խնդրի լուծումը գտնում են նաև հարցի ընդգրկման սահմաններն ավելի լայնացնելու մեջ` երևույթը վերնագրելով «Հրեաների պատասխանը» (Jewish response) կամ համարժեք ձևակերպումներով: Այս դեպքում մեջտեղ են գալիս բարոյական դիմադրության բազմաթիվ օրինակներ և, համենայնդեպս, սասանվում է տասնամյակների պատմություն ունեցող այն կարծրատիպը, թե հրեաները «մորթվել են ոչխարների նման». մի ձևակերպում, որը, ինչպես վերը նշեցինք, երբեմն տեղ գտնելով մերօրյա հայաստանյան հասարակության որոշ շրջանակներում, իր հետևից բերում է թերարժեքության բարդույթների դրսևորումներ, ցեղասպանության հիշողությունը որպես բեռ ընկալելու երևույթներ և դրանից «ազատվելուն» ուղղված գործողությունների անհրաժեշտության գիտակցում[9]:
Պետք է նկատել, որ հիշողության վրա հենված քաղաքականությունը բյուրեղացվում է տասնամյակների ընթացքում, և նրա ազդեցությունը հասարակության վրա միանգամից ու անմիջապես չէ, որ երևում է։ Երբեմն հիշողության գործոնը լոկ ինքնաբուխ ձևով դրսևորվում է տվյալ հասարակության համար ճգնաժամային պահերին, երբեմն՝ համապատասխան մշակվածության պարագայում, մշտապես ներկա է հասարակության ամենօրյա կյանքում, նրա ինքնադրսևորման և ինքնության անքակտելի մասն է կազմում։ Այդ քաղաքականությունը բաղկացած է միմյանց հետ անտեսանելի թելերով կապված բազմաթիվ կտորներից, որոնցից յուրաքանչյուրը, առանձին վերցրած, կարող է և էական չթվալ երկրի քաղաքական կուրսը մշակողների համար, սակայն, թերևս, այդ տարրերի համակցումն է, որ կազմում է հիշողության վրա հենված քաղաքականության ամբողջությունը։
Հիշողության գործոնին հենված քաղաքականության հիմնարար մասը, թերևս, կազմում է տվյալ ժողովրդի ինքնության համար կարևորագույն նշանակություն ունեցող իրադարձության (իրադարձությունների) վերաբերյալ հիշողության գրանցմանն ու պահպանմանն ուղղված համալիր միջոցառումների շարքը։ Հասարակության հիշողության քաղաքականության մշակման գործում մեծ դեր ունեն այդ հիշողության պահպանմանն ուղղված թանգարանները։ Որպես կանոն այդ կապը լինում է փոխադարձ. հասարակության ներսում տեղ գտած փոփոխություններն այս կամ այն չափով իրենց արտացոլումն են գտնում թանգարանային ցուցադրության մեջ, թանգարանային միջոցներով քարոզվող մեկնաբանություններում։ Լինում է նաև հակառակը. թանգարանն է իր գործունեությամբ ստանձնում ինչ-ինչ` հասարակությանը համեմատաբար քիչ հուզող գաղափարների՝ ժամանակի ընթացքում ավելի արդիական դառնալու խնդիրը[10]:
Արդ` թանգարանային ինչպիսի՞ մատուցմամբ է իրականացվում Հոլոքոստի մասին հիշողության պահպանության գործն Իսրայելում։ Նկատեմ, որ հրեից ցեղասպանության թանգարանի, որը պաշտոնապես կոչվում է «Յադ Վաշեմ. Հոլոքոստի նահատակների և հերոսների [մասին] հիշողության [ապահովման] իրավասու մարմին» (Yad Vashem. The Holocaust Martyrs’ and Heroes’ Remembrance Authority), արդեն իսկ անվանումը հուշում է ցուցադրության ուղղվածության, հետևաբար և` այցելուների շրջանում ի՛նչ տիպի ինքնության տարրերի ամրապնդման կամ ձևավորման նպատակադրման մասին[11]: Հուշահամալիրը հիմնադրված է 1953 թ. պետության խորհրդարանի որոշմամբ, և ազգային հուշահամալիրի գործառույթները հստակորեն ամրագրված են հիմնադիր օրենքում[12]: Օրենքի ինը հոդվածները պարզաբանում են, թե ո՛վ պետք է հիշվի. զոհերը, ընտանիքները, համայնքները, հերոսները, հրեա զինվորները, պարտիզանները, վերջիններիս օժանդակողները և նրանք, ովքեր փորձում էին բարձր պահել իրենց արժանապատվությունը։ Այսպիսով` ինը հոդվածներից վեցը հասցեագրված են պայքարին, դիմադրությանը։ Սա բավական հստակ դրույթ է։ Եվ դրա լուսաբանումը Յադ Վաշեմի հիմնական խնդիրներից է[13]:
Հայոց պարագայում նման քայլեր չեն ձեռնարկվել։ Անցել է հարյուր տարի։ Ունենք Ցեղասպանության տարիների ինքնապաշտպանական կռիվների դեռևս լիարժեք գնահատականի սպասող իրողությունը, ունենք շուրջ քսանհինգամյա ազգային պետականություն, արցախյան հաղթանակների գործոնը։ Կարծում եմ` վաղուց ժամանակն է վերաիմաստավորել հիշողության օրվա խորհուրդը, ձևափոխել այն, իրականացնել առնվազն շեշտադրումների փոփոխություն։ Ու դրան ուղղված առաջին քայլերից մեկը ես համարում եմ «ինքնապաշտպանի/ինքնապաշտպանության օրվա» հռչակումը, դրա ներառումը ազգային-պետական տոնացույցում[14]։
[1] Անդրադարձ երևույթի պատճառներին, տե´ս. Հարություն Մարության, Հայ ինքնության պատկերագրությունը։ Հատոր 1. Ցեղասպանության հիշողությունը և Ղարաբաղյան շարժումը, Երևան, 2009, էջ 63-66, 70-72։ Նույնի
[2] Նույն տեղում, էջ 309։ Տե´ս նաև. Հարություն Մարության, Ցեղասպանության զոհի բարդույթի հաղթահարումը Ղարաբաղյան շարժման տարիներին. – «Վէմ» համահայկական հանդես, 2013, թիվ 1, էջ 154-164։
[3] Աղբյուրները վկայում են, որ կամավորական շարժմանը մասնակցել ցանկացողների թիվը շատ ավելի մեծ էր ոչ միայն Հայաստանից և Անդրկովկասից, այլ նաև Ռուսաստանի մյուս վայրերից, արտասահմանյան երկրներից, սակայն Կովկասյան բանակի հրամանատարությունը, ղեկավարվելով կառավարության ցուցումներով, գիտակցաբար չգնաց կամավորների թվի ավելացմանը։ Տե՛ս. А. О. Арутюнян. Кавказский фронт 1914-1917 гг. Ереван, 1971, с. 296-297, 317.
[4] Армянский вопрос. Энциклопедия (отв. Ред. К. С. Худавердян). Ереван, 1991, с. 59.
[5] Համառոտ անդրադարձը հարցին տե´ս. Арутюн Марутян, К вопросу об иконографическом восприятии памяти Первой мировой войны в армянской действительности. – ՊԲՀ, 2013, թիվ 1, էջ 3-5։
[6] Խնդրի շուրջ քիչ չի գրվել, սակայն վերջին տարիներին լույս տեսած ընդհանրացնող բնույթի, նաև նոր խոսք պարունակող աշխատությունները պատկանում են Ռուբեն Օնիկի Սահակյանի գրչին, որոնցից և օգտվել ենք։ Տե´ս. Ռ. Օ. Սահակյան, Արևմտահայության ցեղասպանությունը և ինքնապաշտպանական կռիվները 1915 թվականին, Երևան, 2005։ Նույնի, Ինքնապաշտպանական կռիվները Արևմտյան Հայաստանում 1915 թվականին և ՀՅ Դաշնակցությունը, Երևան, 2010։
[7] Պատերազմից հետո, արդեն որպես հետևանք նոր իշխանությունների կողմից ցեղասպանության քաղաքականության շարունակության, ինքնապաշտպանական կռիվներ են մղվել Հաճնում (1920 թ. ապրիլի 1 – հոկտեմբերի 15) և Այնթապում (1920 թ. ապրիլի 1 – 1921 թ. փետրվարի 8)։
[8] Որոշ վերլուծությունների համաձայն` այդ ճակատամարտերի հետևանքով կանխվեց Թիֆլիսի գրավումը և էապես հետաձգվեց Բաքվի անկումը (այն տեղի ունեցավ սեպտեմբերի 15-ին)։ Վերջին պարագան կարևորվում է հատկապես այն հանգամանքով, որ այդ կերպ գերմանական բանակը, որ Մառնի երկրորդ ճակատամարտն էր վարում, չստացավ իր համար այնքան անհրաժեշտ վառելիքը՝ Բաքվի նավթը։
[9] Հարցի շուրջ տե´ս. Հարություն Մարության, Հայոց ցեղասպանության և հրեաների հոլոքոստի հիշողության կառուցվածքային առանձնահատկությունները. – ՊԲՀ, 2011, թիվ 2, էջ 32։
[10] Հարություն Մարության, Յադ Վաշեմն ու Իսրայելի հասարակությունը, http://www. noravank.am/arm/articles/detail. php?ELEMENT_ID=794 (դիտվել է 18 ապրիլի 2014 թ.)
[11] Մանրամասն անդրադարձ այս հարցերին տե՛ս Matthias Haβ. The Politics of Memory in Germany, Israel and the United States of America. – The Canadian Centre for German and European Studies, Working Paper Series Number 9, pp. 6-12. Հարցի շուրջ տե´ս նաև Հարություն Մարության, Հայ ինքնության պատկերագրությունը, էջ 65։
[13] Տե´ս Matthias Haβ, նշվ. աշխ.։
[14] Հարցի վերաբերյալ տե´ս. Հարություն Մարության, Հայոց ցեղասպանության և հրեաների հոլոքոստի հիշողության կառուցվածքային առանձնահատկությունները, էջ 32։