Հարություն Մարության

ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և

ազգագրության ինստիտուտ

Զեկուցումը ներկայացվել է սույն թվականի ապրիլի 21-22-ին Երևանում Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի կողմից կազմակերպված «Առաջին համաշխարհային պատերազմի կովկասյան ճակատը. Ցեղասպանություն, փախստականներ եւ մարդասիրական օգնություն» խորագրով միջազգային գիտաժողովում:

Ցեղասպանության մասին խոսելիս, լինեն դրանք տարվա ընթացքում, ապրիլ ամսին, թե հերթական տարելիցներին, որպես կանոն` շեշտադրում­ներն արվում են հայոց կորուստների վրա։ Թվում է, թե դա բնա­կան է, քա­նի որ հա­յու­թյու­նը կորցրեց իր թվաքանակի շուրջ 1/3-ը, հայրենիքի մե­ծա­գույն մասը, գլխատ­վեց մտավորականությունը, ոչնչացվեցին բազմա­հա­զար ազ­գա­յին-մշա­կու­թա­յին արժեքներ և այլն, և այլն։ Կորուստները, հատկապես մարդ­կա­յին, շատ ծանր էին, անդառ­նա­լի։

Հիշողության մշակույթը, որ հետցեղասպանական տարիներին ձևա­վոր­վեց Հայաստանում և Սփյուռքում, նույնպես հենված էր կորուստները սգալուն, հիշելուն, նահատակների հիշատակը խնկարկելուն։ Ցեղասպա­նու­թյան զոհերի հիշելուն ուղղված թե´ կրոնական, թե´ աշխարհիկ միջո­ցա­ռում­ները գերազանցապես նմա´ն բնույթի էին[1]։

Վիճակը Հայաստանում աստիճանաբար սկսեց փոխվել 1980-ական թվականների վեր­ջերից – 1990-ական թվականների ընթացքում։ Փոփո­խու­թյան հիմքում ըն­կած էր ազգային ոգու այն զարթոնքը, որ հայ ժողովուրդն ապ­րեց Ղարա­բաղ­յան շարժման (1988-1990), ապա և` Ղարաբաղ­յան/Ար­ցախ­յան պատե­րազ­մի (1992-1994) տարիներին։ Իմ մի աշխատության մեջ, ինչ­պես ինձ է թվում, ես ցույց եմ տվել, որ Ղարաբաղյան շարժման տարիներին XX դա­րասկզ­բի ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րով պայմա­նա­վոր­ված հա­յե­րի պատ­մա­կան հի­­շո­ղութ­յու­նը և XX դա­րա­վեր­ջի իրադարձութ­յուն­նե­րի ըն­թաց­քին անց­յա­լի հեն­­քով ձ­ևա­վոր­ված կո­լեկ­տիվ հիշողութ­յու­նը ձեռք բե­րե­ցին հե­ղա­փո­խա­կան զար­գա­ցում­նե­րի շար­ժիչ ու­ժի կարգավիճակ։ XX դա­րա­վեր­ջի ճգնա­ժա­մից դուրս գա­լու փոր­ձը զու­գակց­վում էր XX դա­րասկզ­բի ճգնա­ժա­մի հաղ­թա­­հար­ման հա­մար մղվող պայ­քա­րով, ո­րի դրսևորումնե­րից մեկն էլ այն է լի­­նում, որ արդեն իսկ Ղարաբաղյան շարժման ընթացքում արդա­րութ­յուն և կա­րեկ­ցանք հայ­ցող զո­հի խորհր­դա­նի­շն իր տե­ղը զիջում է մար­տի­կի կեր­պա­րին, ո­րը գի­տակ­ցել է, որ ազ­գա­յին նպա­տակ­նե­­րի իրագործ­մա­նը կա­րե­լի է հաս­նել միայն պայ­քա­րի ճա­նա­պար­հով։ Բնու­թա­­գրա­կան է, որ ինչ­պես XX դա­րա­վեր­ջին, նույն­պես և XX դա­րասկզ­բին ճգնա­­ժա­մա­յին իրավիճա­կը հաղ­թա­հա­րե­լու փոր­ձը սկզբնա­կան փու­լում զու­­գակց­վում էր պայքարի ֆի­դա­յա­կան ե­ղա­նա­կի գե­րա­պատ­վութ­յամբ, ա­պա և` կազ­մա­կերպ­ված զի­նու­ժի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րով։ Հայ ինք­նութ­յան մեջ տեղ գտած թերևս հենց այս փոփո­խութ­յունն էր, որ հան­գեց­րեց Ար­ցա­խի ա­զա­­տագր­ման հա­մար մղվող պայքարի հա­ջո­ղութ­յա­նը[2]։

1990-ականներից սկսած` Հայոց ցեղասպանության մասին խոսելիս թե´ զանգվածային լրատվության միջոցներում, թե´ դպրոցական դասա­գր­քե­րում, թե´ գիտական հետազոտություններում աստիճանաբար ա­վելի շատ սկսեցին անդրադառնալ XIX դարավերջի – XX դարասկզբի հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչներին, ֆիդայիներին, Ցեղասպանության տարիներին մղված զինված ինքնապաշտպանությունների դրվագներին, XX դարասկզբի զինվորական գործիչներին։ Սակայն այդ որակական փոփո­խու­թյու­նը չստացավ ինստիտուցիոնալ ձևակերպումներ. ցայսօր մենք ազգովի պաշտոնապես նշում ենք «ցեղասպանության զոհերի հիշատակը», ինչն ինքնաբերաբար, ուզում ենք դա թե չենք ուզում, իր հետևից բերում է զոհի կաղապարի, զոհի մշակույթի յուրովի կայունացմանը։

Մինչդեռ Առաջին աշխարհամարտի տարիներին առկա էին նաև այլ իրողություններ։ Հիշեցման կարգով նկատեմ, որ Օսմանյան կայսրությունում անցկաց­ված զորակոչի հետևանքով շուրջ 60 հազար հայ դարձավ թուրքական բանակի զին­վոր. նրանց մեծագույն մասը ներգրավվեց աշխատանքային գումարտակ­ների կազ­մում և ոչնչացվեց 1915-1916 թթ.։ Ռուսական կայսրությունում, Գլխավոր հրամա­նատարության պաշտոնական տվյալներով, պա­տերազմի սկզբից ի վեր Արև­մտ­յան և Կով­կասյան ճակատներում կռվող հայազգի զինվորների թիվը կազմում էր մոտ 300 հազար մարդ։ Ձևավորվեցին յոթ հայկական կամավորական ջո­կատ­ներ` ի­րենց կազմում ունենալով 6 հազար հոգի[3]։ Ֆրանսիայի, Անգլիայի և ԱՄՆ-ի բա­նակներում կռվում էր ևս 50 հազ. հայ զինծառայող։ 1916 թ. նոյեմբերին ֆրանսիական զորքերի կազմում ստեղծվեց հայերից բաղկացած Արևելյան լեգեոնը (ավելի քան 5 հազար զին­վոր), ո­րը 1918 թ. դեկտեմբերին վեր­ան­վան­վեց Հայկական լեգեոն[4]։

Առաջին աշխարհամարտի տա­րի­ներին պատերազմող երկրներից և ոչ մեկում (բացի Օսմանյան կայսրու­թյու­նից) չեն եղել քա­ղա­քացիական բնակչության զինված ինքնապաշտ­պա­նու­թյուններ (1916-18 թթ. Արաբական ապստամբությունը ինքնապաշտպանություն չէր)։ Ինչու՞ է նման երևույթը տեղ գտել հենց Օսմանյան կայսրու­թյու­նում։ Թերևս այն պատճառով, որ մի­այն Օսմանյան կայսրությունն էր, որ օգտվելով պատե­րազմի ընձեռած հնա­րավորություններից, փորձում էր ֆիզիկապես ոչն­չաց­նել իր քաղաքա­ցի­ա­կան բնակչության մի որոշակի հատ­վածը՝ հայերին. այն է՝ իրագործել ցե­ղա­սպանություն։ Այսինքն` Առաջին աշ­խարհամարտի տա­րիների առանձնա­հատ­կություններից մեկը՝ Օսման­յան կայսրության վա­րած ցեղասպա­նու­թյան քաղաքականությունը, հանգեց­րեց Առաջին աշխար­համարտի մեկ այլ առանձնահատկության՝ հայոց ինքնապաշտպանական կռիվների[5]։

Մեկ անգամ ևս վերհիշենք, թե որտե՞ղ և ե՞րբ տեղի  ունեցան հայերի ինքնապաշտպանական կռիվները Օսմանյան կայսրությունում Առաջին հա­մաշխարհային պատերազմի տարիներին[6]։ Նախ նշեմ քաղաքներն ու խոշոր բնակավայրերը. Շատախ/Թաղ (1915 թ. ապ­­րի­լի 1-մայիսի 14), Վան (1915 թ. ապրիլի 8 – մայիսի 3), Շապին-Գա­րա­հի­սար (1915 թ. հունիսի 2-29), Մուշ (1915 թ. հունիսի 26-29), Ֆընտըճագ (հու­լիսի 6 – 26/օգոստոսի 3), Ուրֆա (1915 թ. սեպտեմբերի 29 – հոկտեմբերի 23)։ Գավառներից. Գա­վաշ (Վաս­պու­րական)՝ 1915 թ. ապրիլի 3 – մայիսի 11, Փեսանդաշտ (Շատախի գավառ, Վաս­պուրական)՝ 1915 թ. ապրիլի 14 – մայիսի 10, Յոզղատ գավառի (Ան­կա­րա­յի նահանգ) հայկական գյուղեր՝ 1915-1917 թթ., Սասուն՝ 1915 թ. ապրիլ – օ­գոստոս, Մուսա-լեռ (1915 թ. օգոստոսի 7 – սեպտեմբերի 12), Խնուս գա­վա­ռի հայկական գյուղեր (1915 թ. մայիս), Խոտորջուրի գավառ (1918 թ. հուն­վա­րի 20 – մայիս)[7]։

Ինչպես տեսնում ենք, որոշ վայրերում հայերը դիմադրել են շատ կարճ, այլ տեղերում՝ շաբաթներ և ամիսներ շարունակ. կազմակերպված ու չկազմակերպված, զինված ու շատ քիչ զենք-զինամթերքով։ Երևույթը շատ բազմադեմ է, գնահատականները՝ տարբեր, սակայն իմ ներկա զեկուցմամբ խնդիր չի դրվում խորանալ դրա բազմաթիվ առանձնահատկությունների մեջ։ Պարզապես ցանկանում եմ ամրագրել, որ հայ քաղաքացիական բնակ­չու­թյու­նը ոչ քիչ դեպքերում հենց այնպես չի կոտորվել, չի «մորթվել ոչ­խար­նե­րի նման», ինչպես երբեմն հնչում է հարցին պակաս տեղյակ, առավելապես ոչ մասնա­գի­տա­կան շրջանակներում, տարբեր խավերի ներկայացուցիչ­նե­րի առօրյա խոսք­ու­զրույցում։ Առանց որևէ պաթոսի` ցանկանում եմ շեշտել, որ «ոչխարի նման մորթվող ժողովուրդը» չէր կարող 1918 թ. մայիսին, դեռևս Ա­­ռաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում, պետականության բա­ցա­­կա­յու­թյան պայմաններում, բռունցքվել և հաղթական ինքնա­պաշտ­պա­նական ճա­կա­տամարտ մղել Սարդարապատում և Ապարանում, դիմակայել Ղա­րաքի­լի­սայում, այդ կերպ` արդեն արևելահայությանը փրկելով սպասվող ցե­ղասպանությունից[8]։

Ինչպես վերը մեկ անգամ արդեն նկատվեց, Հայոց ցեղասպանությանն առնչվող ամենամյա հիշատակումների ժամանակ, որպես կանոն, շեշ­տա­դրում­ներն արվում են «ցեղասպանության զոհերին», երբեմն էլ, որպես լրա­ցում, հիշվում են հայ ֆիդայիները, ինքնապաշտպանական  մար­տե­րը։ Սա­կայն այս «լրացումը», այնուամենայնիվ, մաս չի կազմում պաշտոնական, ինստիտուցիոնալ ձևակերպման, ինչը, մեր համոզմամբ, բերում է  զոհի կա­ղա­­պարի, զոհի մշակույթի գոյատևմանը նպաստելուն։

Ու որպեսզի երևույթն ավելի ընկալելի լինի, հնարավոր լինի դրան լի­արժեք գնահատական տալ ու անել անհրաժեշտ հետև­ու­թյուն­ներ, դիմենք համեմատության, քանզի հե´նց համեմատությունների ճա­նապարհով է, որ ա­վելի լավ են երևում ցանկացած ազգային երանգ ու­նե­ցող երևույթի դրական ու բացասական կողմերը։

Ի՞նչ կերպ վարվեցին այս պարագայում հրեաները։

Հրեա­նե­րի պա­րա­գա­յում Հո­լո­քոս­տի տա­րի­նե­րին զին­ված դի­մադ­րու­թյուն­նե­րը հա­­­մե­մա­տա­բար ա­վե­լի քիչ էին կամ, ա­վե­լի ճիշտ կլի­նի ա­սել, բնույ­թով էին տար­­բեր (մաս­նակ­ցութ­յուն ընդհատակ­յա գոր­ծու­նեութ­յա­նը և այդ­պի­սով՝ Դի­մադ­րու­թյան շարժ­մա­նը, պար­տի­զա­նա­կան ջոկատնե­րին, դի­մադ­րութ­յա­նը համակենտրոնացման ճամ­բար­նե­րում և այլն), սա­կայն Հոլոքոս­տի պատմաբանները խիստ հետևո­­ղա­կա­նո­րեն մեծ ու­շա­դրու­թյուն են հատ­­կաց­նում այդ թե­մա­յին ու, մաս­նա­վո­րա­պես, Վար­շա­վա­յի հրեական գետ­տո­յի՝ ֆաշիստների դեմ ուղղված ապս­տամ­բութ­յա­նը (1943 թ. ապ­րիլ-մա­յիս): Եվ եթե հայոց պարագայում Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր է նշվում Կոստանդնուպոլսի հայ մտավորականության զանգվածային ձերբակալությունների և աքսորի սկզբի օրը, ապա հրեաների դեպքում, երկարատև քննար­կում­ներից հետո, Հոլոքոստի հիշատակի օր է որոշվել հրե­ական Նի­սան ամսվա 27-րդ օրը։ Պաշտոնապես այն կոչվում է «Հո­լոքոստի նահա­տակների և հերոսների հիշա­տակի օր» (Holocaust Martyrs’ and Heroes’ Remembrance Day, եբրայերեն՝ Yom Hashoah)։ Հրեական խոր­հր­դա­րա­նը 1953 թ. այդ օրն ընտրել է այն պատ­ճառով, որ այն միջանկյալ տեղ է գրա­վում Վար­­շավայի գետ­տո­յի ապստամբու­թյան սկզբի և Իսրայելի Անկախու­թյան օրվա միջև, ինչպես նաև այն պատ­ճա­ռով, որ այդ ամսաթիվն ընկ­նում է հրեական ավան­դական սգատոնի՝ Counting of the Omer ժամանա­կա­հատ­վածի մեջ։ Ամեն տարի Նիսան ամսվա 27-ը համապա­տասխանում է գրի­գոր­յան օրա­ցույ­ցի տար­բեր օրերի, օրինակ` 2014 թ. այն ապրիլի 28-ն էր, 2015 թ.՝ ապրիլի 16-ը, 2017 թ.՝ ապրիլի 24-ը։ Այսպես թե այնպես` Հոլոքոստի հիշատակի օ­րը, ի տարբերություն հայ­­­կականի, մի զգալի չափով վերաբերում է պայքարի, կռվելու, մարտն­չե­լու գա­ղա­­փարին։

Ընդ որում` «մորթ­վել ոչ­խար­նե­րի նման» կա­ղա­պա­րը եր­կար ժա­մա­նակ ա­մուր էր նաև հրեանե­րի մեջ: Գե­րա­զան­ցա­պես այս հան­գա­ման­քով է պայ­­մա­նա­վոր­ված այն ի­րո­ղու­­թյու­նը, որ հետ­հո­լո­քոստ­յան ա­ռա­ջին եր­կու տաս­նամ­յակ­նե­րին այդ ա­ղե­տը վեր­ապ­­րող­նե­րի նկատ­մամբ վե­րա­բեր­մուն­քը էա­պես տար­բեր էր ներ­կա­յիս մոտեցում­նե­րից: Բանն այն է, որ Իս­րա­յել պետութ­յան ձ­ևա­վոր­ման գոր­ծըն­թացն ուղեկց­վում էր փոքր ու մեծ պա­տե­րազմ­նե­րով, այ­սինքն՝ հրեա­նե­րը, ի տարբերություն հո­լո­քոստ­յան տա­րի­նե­րի, զեն­­քը ձեռ­քին կռվում էին թշնա­մու դեմ: Նրանք մար­տիկ էին, պայ­քա­րող, և հա­­մար­վում էր, որ կռվող­նե­րի հա­մար բնավ էլ ոգեշնչող գոր­ծո­նի դեր չէր կա­­րող կա­տա­րել նա­ցիզ­մի սար­սափ­նե­րը վե­րապ­րո­ղի կեր­պա­րը: Ժա­մա­նակ անց մի­այն այդ վե­րա­բեր­մուն­քն սկսեց փոխ­վել. վե­րապ­րող­նե­րի պատ­մութ­յուն­նե­րի ու փոր­­ձա­ռու­թյան ի­մա­ցութ­յան հար­ցը միայն աստիճանա­բար դար­­ձավ հա­սա­րա­կա­կան պահանջ­մունք:

Հո­լո­քոս­տի տարիներին հրեաների պայքարի պատ­մութ­յամբ զբաղ­վող հե­տա­զո­տող­նե­րը խնդ­­րի լու­ծու­մը գտնում են նաև հար­­ցի ընդգրկ­ման սահ­ման­նե­րն ա­վե­լի լայ­նաց­նե­լու մեջ` երևույ­թը վեր­­նա­գրե­լով «Հրեա­նե­րի պա­տաս­խա­նը» (Jewish response) կամ համ­ար­ժեք ձևակերպումներով: Այս դեպ­­քում մեջ­­տեղ են գա­լիս բարոյա­կան դի­­մադ­րութ­յան բազ­մա­թիվ օրի­նակ­ներ և, հա­­մե­նայնդեպս, սա­սան­վում է տաս­նամ­յակ­­նե­րի պատ­մութ­յուն ու­նե­ցող այն կար­ծ­րա­­տի­պը, թե հրեա­նե­րը «մորթ­վել են ոչ­խար­­նե­րի նման». մի ձ­ևա­կեր­պում, ո­րը, ինչ­պես վե­րը նշե­ցինք, երբեմն տեղ գտ­­նե­լով մե­րօր­յա հա­յաս­տան­­յան հա­սա­րա­­կու­թյան ո­րոշ շրջանակնե­րում, իր հե­տ­ևից բե­րում է թե­ր­ար­ժե­քու­թյան բար­դույթ­նե­րի դրս­ևո­րում­ներ, ցեղասպա­նութ­յան հի­շո­ղու­թյու­նը որ­պես բեռ ըն­կա­լե­լու երև­ույթ­ներ և դրա­նից «ա­զատ­վե­լուն» ուղ­ղված գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի ան­հրա­ժեշ­տութ­յան գի­­տակ­ցում[9]:

Պետք է նկատել, որ հիշողության վրա հենված քաղաքականությունը բյուրեղացվում է տասնամյակների ընթացքում, և նրա ազդեցությունը հա­սա­րակության վրա միանգամից ու անմիջապես չէ, որ երևում է։ Երբեմն հի­շո­ղության գործոնը լոկ ինքնաբուխ ձևով դրսևորվում է տվյալ հասա­րա­կու­թյան համար ճգնաժամային պահերին, երբեմն՝ համապատասխան մշակվա­ծության պարագայում, մշտապես ներկա է հասարակության ամեն­օրյա կյանքում, նրա ինքնադրսևորման և ինքնության անքակտելի մասն է կազ­մում։ Այդ քաղաքականությունը բաղկացած է միմյանց հետ անտեսա­նե­լի թե­լերով կապված բազմաթիվ կտորներից, որոնցից յուրաքանչյուրը, ա­ռան­ձին վերցրած, կարող է և էական չթվալ երկրի քաղաքական կուրսը մշա­կող­ների համար, սակայն, թերևս, այդ տարրերի համակցումն է, որ կազմում է հիշողության վրա հենված քաղաքականության ամբողջությունը։

Հիշողության գործոնին հենված քաղաքականության հիմնարար մա­սը, թերևս, կազմում է տվյալ ժողովրդի ինքնության համար կարևորագույն նշա­­նակություն ունեցող իրադարձության (իրադարձությունների) վե­րա­բեր­յալ հիշողության գրանցմանն ու պահպանմանն ուղղված համալիր մի­ջո­ցա­ռում­ների շարքը։ Հասարակության հիշողության քաղաքականության մշակման գործում մեծ դեր ունեն այդ հիշողության պահպանմանն ուղղված թան­գա­րանները։ Որպես կանոն այդ կապը լինում է փոխադարձ. հասա­րա­կության ներսում տեղ գտած փոփոխություններն այս կամ այն չափով իրենց ար­տացոլումն են գտնում թանգարանային ցուցադրության մեջ, թան­գա­րա­նային միջոցներով քարոզվող մեկնաբանություններում։ Լինում է նաև հա­կա­ռակը. թանգարանն է իր գործունեությամբ ստանձնում ինչ-ինչ` հա­սա­րա­կությանը համեմատաբար քիչ հուզող գաղափարների՝ ժամանակի ըն­թաց­քում ավելի արդիական դառնալու խնդիրը[10]:

Արդ` թանգարանային ինչպիսի՞ մատուցմամբ է իրականացվում Հո­լո­քոստի մասին հիշողության պահպանության գործն Իսրայելում։ Նկա­տեմ, որ հրեից ցե­ղաս­պանության թանգարանի, որը պաշտո­նա­պես կոչվում է «Յադ Վաշեմ. Հո­լո­քոս­տի նահա­տակ­ների և հերոսների [մա­սին] հիշո­ղու­թյան [ապահովման] իրա­վա­սու մարմին» (Yad Vashem. The Holocaust Martyrs’ and Heroes’ Remembrance Authority), արդեն իսկ անվանումը հու­շում է ցու­ցա­դրու­թյան ուղղվածու­թյան, հետևա­բար և` այցելուների շրջա­նում ի՛նչ տիպի ինք­նության տար­րերի ամ­րա­­պնդ­ման կամ ձևավորման նպա­տա­կա­դր­ման մա­սին[11]: Հուշահամալիրը հիմնադրված է 1953 թ. պետության խոր­հր­դա­րա­նի որոշմամբ, և ազգային հուշահամալիրի գործառույթները հստա­կո­րեն ամ­­րագրված են հիմնադիր օրենքում[12]: Օրենքի ինը հոդվածները պար­զա­բա­նում են, թե ո՛վ պետք է հիշվի. զոհերը, ընտանիքները, հա­մայնք­նե­րը, հե­րոս­ները, հրեա զինվորները, պարտիզանները, վերջիններիս օժան­դա­կող­նե­րը և նրանք, ովքեր փորձում էին բարձր պահել իրենց ար­ժա­նա­պատ­վու­թյու­նը։ Այսպիսով` ինը հոդվածներից վեցը հասցեագրված են պայ­քա­րին, դի­մա­դրու­թյանը։ Սա բավական հստակ դրույթ է։ Եվ դրա լու­սա­բա­նու­մը Յադ Վա­շեմի հիմնական խնդիրներից է[13]:

Հայոց պարագայում նման քայլեր չեն ձեռնարկվել։ Անցել է հարյուր տարի։ Ունենք Ցեղասպանության տարիների ինքնապաշտպանական կռիվ­նե­րի դեռևս լիարժեք գնահատականի սպասող իրողությունը, ունենք շուրջ քսան­հինգամյա ազգային պետականություն, արցախյան հաղթանակների գոր­­ծոնը։ Կարծում եմ` վաղուց ժամանակն է վերաիմաստավորել հիշողու­թյան օրվա խորհուրդը, ձևափոխել այն, իրականացնել առնվազն շեշտա­դրում­ների փոփոխություն։ Ու դրան ուղղված առաջին քայլերից մեկը ես հա­­մարում եմ «ինքնապաշտպանի/ինքնապաշտպանության օրվա» հռչա­կու­­մը, դրա ներառումը ազ­գային-պետական տոնացույցում[14]։

---