Թեհմինե Մարտոյան
Պատմական գիտությունների թեկնածու
Սույն հոդվածը վերաբերում է 1922 թ. աշնանը Զմյուռնիայի տարագիրների վերաբնակեցմանը Հունաստանում: Հոդվածի նպատակն է թեմային առնչվող սկզբնաղբյուրների և գրականության հենքի վրա ներկայացնել և վերլուծել Զմյուռնիայի տարագիրների` հայերի և հույների դրությունը Հունաստանում 1922 թ. հետո ընկած ժամանակահատվածում: Ուսումնասիրելով տարագիրների զանգվածային վերաբնակեցման պատճառներն ու հետևանքները` մի շարք հարցադրումներ ենք առաջադրել. ինչպե՞ս հնարավոր դարձավ Զմյուռնիայի կանխամտածված ոճրագործության հետևանքով տարագիր դարձած քրիստոնյաների` հայերի և հույների զանգվածային վերաբնակեցումը, ինչպիսի՞ն էր Հունաստանի արձագանքը` որպես «հյուրընկալող պետության», կա՞ր արդյոք հասարակության մեջ տարագիրների ներգրավման հստակ և համակարգված ծրագիր և այլն:
Արևմտյան պատմաբան Էրիկ Հոբսբաումի հավաստմամբ Առաջին աշխարհամարտից ի վեր «աշխարհն իրեն սովորեցրեց» աստղաբաշխական չափերով արտաքսումների և սպանությունների. այն աստիճան անծանոթ երևույթի, որ նոր բառեր հորինելու անհրաժեշտություն առաջացավ, օրինակ` Ցեղասպանություն, հայրենազուրկ (ապատրիդ)[1]:
Միամիտ է կարծել, որ Զմյուռնիայի քրիստոնյա բնակչության «ազգային մաքրումը» պարզապես «աղետ» էր, ինչպես ընդունված է բնորոշել. այն թուրքական ցեղասպան քաղաքականության «բարեհաջող ավարտն» էր: Այս առումով միանգամայն իրավացի է միջազգայնագետ Հ. Հակոբյանը, երբ նշում է, որ Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը քրիստոնյա ազգային փոքրամասնություններին Թուրքիայից արտաքսելու քաղաքականությունն արդարացնելու միջոց ծառայեցրեց Թուրքիան ոչ միայն էթնիկական իմաստով, այլև «պատմականորեն» թուրքացնելը[2]:
Մերձավոր Արևելքում Միացյալ նահանգների հյուպատոս Ջորջ Հորթոնը, որպես Զմյուռնիայում կատարված ոճրագործության ականատես, վկայում է, որ թուրքերի ողջ արյունոտ պատմության ընթացքում կատարված ոչ մի գործողություն ավելի դաժան չի եղել, որքան Զմյուռնիայի 1922 թ. կործանումը. այն մարդկային տառապանքների համար ընտրված վատագույն ձևերի կիրառում էր անպաշտպան ու անզեն մարդկանց նկատմամբ[3]: Ջ. Հորթոնն այն որակել է որպես սոսկալի ողբերգության «Սատանայական ավարտ»[4], որի հետևանքով քրիստոնյա վերապրողները հարկադրված էին հեռանալ Զմյուռնիայից` ապավինելով Հունաստանի մարդասիրությանն ու մեծահոգությանը:
Հետաքրքիր են հատկապես դեսպանների, հյուպատոսների, միսիոներների վկայությունները, որոնք հավաստի տեղեկություններ են հաղորդում կատարված փաստի վերաբերյալ: Այսպես` նախկին ամերիկյան դեսպան Հենրի Մորգենթաուն գրում է. «… Քեմալի աչքի առաջ թուրքական բանակն իրականացրեց Զմյուռնիայի հունական թաղամասի հույն տղամարդկանց, կանանց և երեխաների կանոնավոր սպանությունները, տների և եկեղեցիների կազմակերպված կողոպուտը, առանց խտրության կանանց և երիտասարդ աղջիկների ազատորեն բռնաբարումը, 16-50 տարեկան աշխատավոր տղամարդկանց օտարումը, ապա երկրի խորքերը քշելը, ուր գրեթե բոլորը մեռնում էին հարկադիր աշխատանքի հետևանքով: … Այս բոլոր բռնությունները Փոքր Ասիայից հույներին ամբողջությամբ քշելու թուրքերի նպատակադրվածության ակնհայտ արտահայտությունն է: Քեմալի հսկողության ներքո թուրք ազգայնականների հետապնդած ծրագրով Փոքր Ասիան ամբողջությամբ «թուրքացվեց»: Հույն բնակչությանը քշելու կամ արտաքսելու այս ծրագիրը պարզ էր. Զմյուռնիայի սարսափների հետևանքով Փոքր Ասիայի նավահանգիստներից հազարավոր հույն ընտանիքներ անմիջապես հեռացան…»[5]:
Այս առնչությամբ դանիացի միսիոներուհի Ենսինե Օրցը հաղորդում է. «Քրիստոնյաների հալածանքները հազիվ թե իրենց հավասարն ունենային պատմության մեջ, որոնք ավարտվեցին Զմյուռնիայի տխրահռչակ աղետով: Աղոտ գաղափար կազմելու համար, թե ինչ տեղի ունեցավ, բավական է ընդամենը հիշատակել, որ քաղաքը կրակի մատնվեց… Ժողովրդի միակ ապավենը նավահանգիստն էր` ծածկված մարդկանց դիակներով և արյունով ներկված ջրով»[6]:
Նմանօրինակ վկայությունները բավարար են մարդատյացության աներևակայելի բռնարարքների մասին պատկերացում կազմելու համար: Շատ ականատեսներ, իրականում, հնարավորություն չունեին կասեցնելու զազրելի գործողությունները և ակամայից վերածվում էին «հանդիսատեսի», ովքեր իրավունք չունեին միջամտել ողբերգության ընթացքին: Մի բան, սակայն, պարզ է, որ անզորությունն ունակ է խոր հետք թողնելու նրանց գիտակցության մեջ: Այս միտքը հաստատում է Օրցի հետևյալ գրառումը. «… Մեր պատշգամբից տեսնում էինք հազարավոր մարդկանց, ովքեր օր ու գիշեր անցկացնում էին բաց երկնքի տակ` սպասելով նավերի, շուրջ 80. 000 մարդ: Նրանք մեր օգնության կարիքն ունեին, մինչդեռ մենք ոչինչ անել չկարողացանք… Բոլոր հնարավոր նավակներն օգտագործվեցին` տեղափոխելու այն հույներին ու հայերին, ովքեր երջանիկ պատահականությամբ փրկվել էին… Այս խառնաշփոթության մեջ անմոռանալի պատկերների ականատեսը դարձանք, թե ինչպես էին շատերն իրենց կառամատույցից նետում, որպեսզի կամ վերջ տային իրենց տառապանքին, կամ լողալով հասնեին ափ, որը քիչ հավանական էր հաջողության հասնելու համար»[7]:
Այնուամենայնիվ Զմյուռնիայի բնակչության մի ստվար զանգված վերապրեց` սեփական կյանքը համարելով մեղք ու դավաճանություն սպանվածների նկատմամբ: 1922 թ. աշնանը ավելի քան մեկ միլիոն հույն Փոքր Ասիայից ու Արևելյան Թրակիայից Հունաստան գաղթեց: Շուրջ հինգ միլիոն[8] բնակչություն ունեցող երկրում տարագիրների թիվն, ընդհանուր առմամբ, հասել էր մեկ ու կես միլիոնի: Ամենատարբեր աղբյուրներում տարագիր հայերի թիվն ամբողջ Հունաստանում տատանվում էր 90. 000[9] մինչև 200. 000[10], ովքեր հաստատվել էին Աթենքում, Լիբազմայում, Կոկինայում, Ալեքսանդրուպոլսում, Սալոնիկում և այլուր[11]:
Հ. Մորգենթաուն հիշատակում է.«Երկու շաբաթվա ընթացքում 750.000 մարդ նախրի նման թափվեց Սալոնիկի և Աթենքի նավահանգիստներ և Էգեյան ծովի հունական կղզիներ` Կրետե, Միտիլինի, Քիոս և Էվբեա: Հունաստան ժամանելիս այս մարդկանց դրությունն աննկարագրելիորեն խղճալի էր… Նրանց ուղևորությունն անցնում էր իրար հաջորդող այրող արևի և աշնանային սառը անձրևի տակ: Ես ինքս տեսել եմ մի նավ, որ սահմանված լինելով երկու հազար մարդու համար, բեռնված էր յոթ հազար հոգով: Այս և այլ դեպքերում ջուր կամ սնունդ չկար… Տարածվում էր տիֆն ու ծաղիկը, վխտում` ոջիլը: Երեխաներ էին ծնվում տախտակամածի վրա: Տղամարդիկ և կանայք խելագարվում էին: Շատերը ծովն էին նետվում` վերջ դնելու իրենց դժբախտությանը: Ողջ մնացածներն էլ ցամաք հասան կեղտոտ, տենդից տանջահար եղած, անապաստան, առանց վերմակի կամ նույնիսկ տաք հագուստի, սննդի և գումարի: Այս սարսափելի տանջանքներից բացի` տարագիրներն ստիպված էին ամեն տեսակի դժբախտություն տանել` ամուսինների, կանանց և երեխաների կորուստ մահվան, մոլորության և տարատեսակ հիվանդությունների պատճառով»[12]: Նա նշում է, որ այդ ծերերը, երեխաներն ու կանայք ընդամենը մի քանի շաբաթ առաջ իրենց երջանիկ տներում ապրում էին խաղաղությամբ[13]:
1923թ. սեպտեմբերի 29-ին հիմնված Փախստականների հարցերի կարգավորման հանձնաժողովի նախագահը Հ. Մորգենթաուն էր: Նա մեծ պատասխանատվություն էր զգում տարագիրների նկատմամբ և բացառում որևէ ձախողում. «… Իմ ձախողումը կնշանակի ավելի խորը տառապանք պատճառել այս մարդկանց… Նրանց օգնություն տրամադրելու ճանապարհին ոչինչ չի կարող արգելք հանդիսանալ… Նրանց, ովքեր կորցրել են իրենց հույսը, կայրեմ իմ հավատով, որ կարողանան փրկվել: Եթե Հունաստանում գումար չհայթայթենք, ապա կանենք դա Եվրոպայում, եթե ոչ Եվրոպայում, ապա` հաստատ Ամերիկայում…»[14]:
Տարագիրների բնակեցումը Հունաստանում թեև դժվարությամբ, սակայն իրականացավ: Տեղի հույները գրկաբաց ընդունեցին նրանց` որպես ազգային ընտանիքի լիիրավ անդամների: Նրանք ստացան քաղաքացու բոլոր իրավունքներն առանց որևէ խտրության[15]: Հասարակության մեջ տարագիրների ներգրավման ծրագիրը միանգամայն հստակ էր:
Հույների` հատկապես հայ տարագիրների նկատմամբ բարյացակամ վերաբերմունքի մասին է Վահրամ Փափազյանի[16] հետևյալ հիշատակությունը. «Յոյն կառավարութեան եւ ժողովուրդին Հայերուս հանդէպ ցոյց տուած ասպնջականութիւնը եւ սէրը գրիչով գրեթէ կարելի չէ նկարագրել: Հայերուն հետ միաժամանակ, Փոքր Ասիայէն, հարիւր հազարաւոր Յոյներ եկան եւ Յունաստանի զանազան շրջաններուն մէջ տեղաւորուեցան: Բնիկ ժողովուրդը, սակայն, աւելի տաք վերաբերմունք մը ցոյց տուաւ Հայերուս հանդէպ, քան թէ իր հարազատ ներգաղթող հայրենակիցներուն… Պետութիւնը իւրաքանչիւր գաղթականի, անխտիր, դրամական կանոնաւոր յատկացումներ ըրաւ: Բաշխումի ընթացքին, վճարումը կըլլար նախ` Հայերուս եւ յետոյ` յոյն գաղթականներուն… Յոյն բժիշկներ գրեթէ ձրի կը դարմանէին մեր հիւանդները եւ խանութպանները ապառիկ ուտեստեղէն, ապրանք կու տային իրենց բոլորովին անծանոթ հայ գաղթականին: Երբ գործաւորի պէտք կար, նախ Հայուն գործ կու տային շատ մը շրջաններու մէջ»[17]:
Հայտնի է, օրինակ, որ Սալոնիկի բաց երկնքի տակ ապրող մարդկանց համար որպես ժամանակավոր ապաստան ծառայեցին դպրոցները, եկեղեցիները, թատրոնները, բանակային ճամբարները և պահեստները[18]:
Այս առնչությամբ բավականին հետաքրքիր են Ազգերի լիգայում որպես Փախստականների հարցով և Ռազմագերիների հայրենադարձության գծով գերագույն կոմիսար Ֆրիտյոֆ Նանսենի տպավորությունները. «Ես առաջ երբեք չէի իմացել, թե ինչ է նշանակում տեսնել մի ամբողջ ժողովուրդ ոտքի վրա, դա իսկական “Volkswanderung” (ժողովուրդների գաղթ) էր, ինչպես հին ժամանակներում: Մենք բարձրացանք մի բլրի գագաթը: Ես կարծեցի, թե տեսնում եմ մի ամբողջ քաղաք իմ դիմաց` իր հազարավոր լույսերով. դա նրանց ճամբարներն էին` սփռված դաշտով մեկ… Այստեղ նրանք քնում էին գետնին` առանց որևէ ծածկի… Նրանք չգիտեին, թե ուր են գնում և ի՞նչ կգտնեն` օթևան, թե՞ թշվառություն»[19]:
Անկարելի է թերագնահատել տարագիրների նկատմամբ Հունաստանի պատրաստակամ և բարեհոգի վերաբերմունքը: Հ. Մորգենթաուն գրում է. «… Ենթադրենք քսանվեց միլիոն տղամարդ, կանայք և երեխաներ հանկարծակի և անսպասելիորեն շոգենավով ժամանել են Բոստոնի, Նյու-Յորքի, Ֆիլադելֆիայի և Բալթիմորի նավահանգիստներ: Ենթադրենք ավելին, որ այս հսկայական բազմությունը` կեղտոտ և քայքայված տիֆից ու ծաղիկից, գրեթե սովամահ է եղել, մնացել առանց դրամի կամ որևէ ունեցվածքի: Պատկերացնենք այս քսանվեց միլիոն մարդկային արարածներին (գլխավորապես կանայք, երեխաներ, ծերեր) ամբողջովին կախյալ վիճակում Ամերիկյան ողորմածությունից անհապաղ սննդի, ապաստանի և բժշկական օգնության համար: Նրանք պետք է լիովին ապավինեն Ամերիկային, հնարավորություն ստանան տուն և ապրուստի միջոց հայթայթելու մինչև իրենց կյանքի վերջ: Այժմ պատկերացնենք, որ Ամերիկան, ընդունելով մարտահրավերը իր մարդասիրությանն ու խելամտությանը, կերակրում է այս սովամահ եղած մարդկանց, ապաստան տալիս անտուններին, բժշկում հիվանդներին, աշխատանքով ապահովում նրանցից քիչ ընդունակներին… Այսպիսով` վերականգնում է քսանվեց միլիոն կործանված մարդկային կյանք, և այս ամենն իրագործում է վեց տարվա ընթացքում նրանց` երկրում հաստատվելու պահից ի վեր: Աշխարհն արդյոք չէ՞ր թնդա Ամերիկյան մարդասիրության, Ամերիկյան առատաձեռնության, Ամերիկյան ջանքերի և հնարամտության գովասանքներով: Վերջին վեց տարիների ընթացքում Հունաստանը, իհարկե, ոչ բացարձակ, բայց հենց այսպիսի ձեռքբերում արձանագրեց, իսկ աշխարհը բացարձակապես ոչինչ չգիտի այս ամենի մասին»[20]:
Աշխարհը, բնականաբար, ականջալուր էր կատարված ցեղասպանությունների շարքին, դրանց հետևանքով առաջացած աշխարհասփյուռ տարագիրների կենսակերպին: Հետևաբար, տեղյակ էր, որ տարագիրներին ապաստան տված պետությունները, այդ թվում` Հունաստանը` որպես «աստղաբաշխական թվերով տարագիրների երկիր», ամենայն պատասխանատվությամբ նրանց իր հարկի տակ էր պահում և կերակրում: Սակայն ինչո՞ւ էր հենց այդ նույն «արդարադատ» աշխարհն այդքան զուսպ իր գնահատականում: Չէ՞ որ Հունաստանի կառավարությունը մեծ ջանքեր գործադրեց տարագիրներին երկրով մեկ տեղաբաշխելու համար[21]:
Այնուամենայնիվ, միջազգային հանրության անտարբերությունը չխանգարեց, որ Զմյուռնիայի տարագիրները բնակություն հաստատեին Աթենքում և նրա մերձակա քաղաքներում, Կրետեում և Հունաստանի արևելյան կղզիներում[22]: Այսպես` Սալոնիկում հաստատվել էր 100.000 տարագիր, Թրակիայում և կղզիներում` մոտ 120.000, Միտիլինիում` 130.000, Քիոս կղզում` 60.000, Սամոսում` 15.000, Պիրեայում` 50.000, Կրետե կղզում` 27.500[23]: Այս տվյալներով 1922թ. նոյեմբերի 1-ին սկսվեց Լոզանի կոնֆերանսը, մինչդեռ Կոստանդնուպոլսում և նրա արվարձաններում, ինչպես նաև Իմբրոսում և Տենեդոսում մոտ 300.000 հույն կար, իսկ Փոքր Ասիայում` 400.000: Նրանցից շատերը տեղահանվեցին` համաձայն բնակչության փոխանակման թուրք-հունական պայմանագրի[24]:
Հունաստանի արտաքին գործերի նախարարության ներկայացրած տվյալների համաձայն` հայ տարագիրների թիվը հասնում էր 120 հազարի, հայ ազգային մարմինները հիշատակում են հարյուր հազարը: Այլ աղբյուրների համաձայն` մինչև երկու հարյուր հազար[25]: Մինչև 1923թ. Հունաստանն ընդունեց 1,060,000 տարագիր` ներառյալ արդեն եկած 90 000-ը[26]:
Պատկերացում կազմելու համար, թե ինչպիսի պայմաններում էին ապրում տարագիրները, բավական է հիշատակել հետևյալը. «Աթենքի դպրոցներից մեկում` երեք ընդարձակ սենյակներում, օթևան է գտել 22 ընտանիք, այսինքն` 91 մարդ, այդ թվում` 17 տղամարդ, որոնցից 7-ը բավականին ծեր էին իրենց ընտանիքներին որևէ օգնություն ցուցաբերելու համար: Մնացածները 60-70 տարեկան կանայք էին, ովքեր հոգ էին տանում երեք, նույնիսկ հինգ երեխայի մասին…»[27]:
Միջազգային մարդասիրական կազմակերպությունների և հատկապես միսիոներների մատուցած ծառայությունները տարագիրների շրջանում բազմազան էին և տարաբնույթ: Այսպես, օրինակ, «ապրելու մարտահրավերն» ընդունել տալու և կյանքի իմաստը վերստին գտնելու շարունակական հորդորները նրանց առաքելության մասն էին կազմում: «Կյանքը մեջքին ու մտքին ծանրացած» վերապրողի մեջ հավատ սերմանելու փորձն անգամ դիմադրություն էր առաջացնում: Այս իրողության` շվեդ միսիոներուհի Ա. Յոհանսոնի բացատրությունը հետևյալն է. «Մարդիկ ուժ չունեն դիմադրելու հիվանդություններին»[28]: Միևնույն ժամանակ նրանք ամեն մի հիվանդի կյանքը փրկելու համար ծայրահեղ միջոցների էին դիմում: Յոհանսոնն այդ մասին գրում է. «Երբեմն դա ինձ հաջողվում էր, երբեմն` ոչ: Ես պետք է համառություն ցուցաբերեի: Երբեմն պատահում էր, որ ծանր հիվանդ մարդիկ, որոնց առողջանալու միակ հույսը վիրահատությունն էր, դիմում էին ինձ, բայց ինձ չէր հաջողվում նրանց հիվանդանոցում տեղավորել: Որոշ հիվանդների ես կարող էի խնամել նաև տանը, այդ դեպքում պետք է ջանքեր ներդնեի, որ հիվանդների համար ավելի շատ ուտելիք հայթայթեի»[29]: Սալոնիկում տարագիր հայերի շրջանում միսիոներուհիների մարդասիրական ծրագրերը հավասարապես վերաբերում էին ինչպես առողջական խնդիրների վերականգնմանը, նպաստավոր պայմաններում ապրելուն, այնպես էլ հոգևոր ու անձնական աճի ապահովմանը: Այդ է վկայում Սալոնիկից ոչ հեռու գտնվող Խարիլաոս և Խերմանքյո գյուղերում նրանց հիմնած դպրոցների գոյությունը: Խերմանքյոյի դպրոցում, օրինակ, սովորում էր 103 երեխա, իսկ 1923 թ. մայիսի 1-ին Խարիլաոսում 95 աղջիկներից բաղկացած վարժարան է հիմնվում, որոնց թիվը հետագայում մեծանում է[30]: 1928թ. հոկտեմբերի 15-ին նույն հաստատությունը Խարիլաոսում հայկական մանկապարտեզ և նախակրթարան է բացում հայ ազգային իշխանության անունով, ուր 40-45 երկսեռ փոքրիկներ անվճար կրթություն են ստանում: Դպրոցը հոգում է նրանց հագուստի, գրենական պիտույքների և կեսօրվա ճաշի մասին[31]:
Այսպիսով` մի այնպիսի ժամանակահատվածում, երբ «մարդու համար մարդու բնաջնջումն անդիմադրելի էր, իսկ հապաղելն` աններելի», «Զմյուռնիայի տարագիրների բանակը» ապաստան գտավ մի պետության տարածքում, ուր արդեն այլ տարագիրներ կային: Պետություն, որը թեև հյուծված էր տնտեսապես ու ֆինանսապես, այնուամենայնիվ գրկաբաց ընդունեց նրանց. Նախ` ապաստան տվեց, ապա` հոգ տարավ նրանց մասին:
Ականատես դառնալով ողբերգական մահվան սարսռեցուցիչ տեսարանների` խեղվել էր նրանց հոգեբանությունը, մինչդեռ հոգեցնցում ապրած տարագիրները պարտավոր էին ընդունե «ապրելու մարտահրավերը»:
Նրանց վերաբնակեցումը Հունաստանում տեղի ունեցավ հարկադրված տարագրության հետևանքով: Տարագիր լինելը բոլոր ժամանակներում էլ բավականին բարդ է եղել: Տարագրի ներաշխարհում իսկական քաոս է տիրում: Դա լավ են պատկերացրել հին հույները, երբ հանցագործի համար առավել սոսկալի պատիժ սահմանել են տարագրությունը` գերադասելով «սովորական մահապատժից»:
Հունաստանին` որպես հյուրընկալ պետության, միջազգային ամենատարբեր կազմակերպություններին, անհատներին և հասարակ ժողովրդին միավորում էր մարդասիրությունը: Նրանց գործադրած ջանքերը մեծապես նպաստեցին, որ տարագիրները վերաիմաստավորեն իրենց կյանքն ու վերստին գտնեն ապագայի հանդեպ կորցրած հավատը: Այդ փորձը կարելի է հաջողված համարել. դա է վկայում տարագիրների սերունդների խաղաղ ու ստեղծագործ գոյությունը:
[1]Hobsbawm E., Age of Extremes, The Short Twentieth Century 1914-1991, London, 1995, p. 50.
Հոբսբաումն այս երևույթների առաջին ժամանակակից փորձ է համարում մեկ ու կես միլիոն հայերի զանգվածային ոչնչացումն Օսմանյան կայսրությունում:
[2]ՀակոբյանՀ., Հայրենիք վերադառնալու գաղափարը և ժամանակակից միջազգային իրավունքը, Ե., 2000, էջ 114:
[3] Horton G., The Blight of Asia, N.Y., 1926, p. 112.
[4] Նույն տեղում:
[5] Morgenthau H., I was sent to Athens, USA, 1929, p. 47.
[6] Jensine Oerts Peters, Tests and Triumphs of Armenians in Turkey and Macedonia, USA, 1926, p. 48.
[7] Նույնտեղում, էջ 48-51:
[8] Refugee Greece, Athens, 1992, p. 33.
[9] ԱզատեանԼ., Հայ որբերը մեծ եղեռնի, Լոս Անճելըս, 1995, էջ 103:
[10] ԱբրահամյանԱ., Համառոտ ուրվագիծ հայ գաղթավայրերի պատմության, հ. Բ, Ե., 1967, էջ 105:
[11] Նույն տեղում:
[12] Morgenthau H., I was sent to Athens, p. 47- 49.
[13]Նույն տեղում, էջ 101-102:
[14] Նույն տեղում, էջ 102:
[15] Morgenthau H., I was sent to Athens, p. 104.
[16]Ստոկհոլմի հինգերորդ միջազգային օլիմպիական խաղերի մասնակից Վահրամ Փափազյանն իր կնոջ և որդու հետ 1922թ. օգոստոսի վերջին Զավեն Պատրիարքի հրահանգով Կ.Պոլսից մեկնում է Պիրեա, ապա` Կրետե:
[17] ՓափազյանՎ., Սէր, սէր, սէր, Պեյրութ, 1962, էջ 135-136:
[18] Refugee Greece, p. 33.
[19]ՀակոբյանՀ., նշվ. աշխ., էջ 261:
[20] Morgenthau H., I was sent to Athens, p. 2-3.
[21] Ladas S., The Exchange of Minorities, Bulgaria, Greece and Turkey, New York, 1932, p. 621.
[22] ԱբրահամյանԱ. նշվ. աշխ., էջ 104:
[23]Μαλκίδης Θ., Η Γενοκτονία των Ελλήνων. Θράκη, Μικρά Ασία, Πόντος, Λευκωσία, 2010, σ. 172.
[24]1923թ. հունվարի 30-ին ստորագրվեց «Թուրքիայի և Հունաստանի բնակչության փոխանակման» պայմանագիրը: Հունաստանի վարչապետ Էլեֆթերիոս Վենիզելոսն իր նախընտրական ելույթում արտահայտում է հետևյալ կարծիքը. «Խոսքը բոլորովին բնակչության փոխանակման մասին չէ: Թուրքիան այն պահին, երբ ստորագրվեց Պայմանագիրը, արդեն իր տարածքից վռնդել էր մոտավորապես մեկ միլիոն փախստականներ… Հետևանքը կլիներ այն, որ Փոքր Ասիայի սարերում մոտավորապես 200.000 հայրենակիցներ կբնաջնջվեին, և բնակչությունը, որը Հունաստան կգար, շատ ավելին կլիներ: Ո՞ւր պիտի գնային մարդիկ այդ պահին, եթե չկարողանայի հեռացնել Հունաստանից մուսուլմաններին: Քանի որ Պայմանագիրը ըստ էության պիտի հետևյալ անվանումը կրեր` ՙԹուրքիայից հունական տարրի վտարման պայմանագիր, որով Թուրքիան ստանձնում է պարտականությունը հունական տարածքից վերցնել [թուրք] հայրենակիցներին, Հունաստանի հպատակներին՚: Սա է, ըստ էության, Փոխանակման պայմանագրի իմաստը: Չէին կարող առաջ տանել Պայմանագրի իսկական անվանումը, որովհետև Թուրքիան չէր ընդունի և որոշեցինք անվանել այն Փոխանակման պայմանագիր», Ակցօղլու, Յ., Անիծված առյուծի բնաջնջումը, Ե., 2007, էջ 110-111:
[25] ԱբրահամյանԱ. նշվ.աշխ., էջ 105:
[26] Edward Hale Bierstadt, The Great Betrayal, A Survey of the Near East Problem, N. Y.,1924, p. 52-54.
[27] Morgenthau H., I was sent to Athens, p. 64.
[28] ՅուհանսոնԱ., Աքսորյալ ժողովուրդ, մեկ տարի հայոց պատմությունից, Ե., 2008, էջ 38:
[29] ՅուհանսոնԱ.,նշվ. աշխ., էջ 38:
[30] ԱզատեանԼ., նշվ. աշխ., էջ 105:
