Սաիդ Չեթինօղլու

Ռազմաճակատի հետ ոչ մի առնչություն չունեցող սույն շրջանից նպատակային կերպով զինվոր է հավաքագրվում, և ռազմական հարկերի միջոցով էլ ձգտում են կոտրել ու սպառել քրիստոնյաների տնտեսական ներուժը: Այդ ընթացքում պաշտոնազրկվում են վարչական պաշտոններ ունեցող ոչ մուսուլմանները: Այդ նախաձեռնությունները խորին անհանգստություն են պատճառում քրիստոնյաներին: Իթթիհադը (Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը-Ակունքի խմբ.) քրիստոնյա բնակչությանը հանգստացնելու և արտակարգ դրություն չլինելը ցույց տալու նպատակով մի խորամանկության է դիմում: Որոշում է` սուլթանի միջոցով հայ արքեպիսկոպոս Իգնատիոս Մալոյանին շքանշան տալ` ունեցած վաստակի համար: Ապրիլի 20-ին կազմակերպվում է մեդալի հանձնման արարողությունը: Սակայն այդ իրողությունը չի թոթափում քրիստոնյաների անհանգստությունը: Այդ ընթացքում գաղտնի հավաքներ են կայանում մուսուլմանների միջև: Արքեպիսկոպոս Մալոյանն էլ չի խաբնվում այն մեդալի մեքենայությանը, որի միջոցով իրեն գործիք էին դարձրել. զգում է գալիք վտանգը և մայիսի 1-ին պատրաստում իր կտակը: Իսկ դա վկայում է, թե ինքը չի խաբնվել վարչական մարմինների` իր հանդեպ ցուցաբերած պատվին և որ սպասում է վատթարագույնին: Հետագայում երևալու է, որ Մալոյանի մտավախությունները սին չեն, և նա ձերբակալվելու է հունիսի 3-ին` հայերի դեմ կատարված դեպքերի և ձերբակալությունների սկզբին:

Մարդինում իրագործված ցեղասպանությունը մանրակրկիտ կերպով մտածված մի գործողություն է, որը ծրագրվել է դոկտոր Ռեշիդի կողմից: Վերջինս Մարդինի սանջակում (վարչական միավոր` մարզ-Ակունքի խմբ.) նախատեսվող կոտորածները երաշխիքի տակ վերցնելու նպատակով մայիսի 25-ին պաշտոնից հեռացնելու է Մարդինի կառավարիչ Հիլմի բեյին, որին փոխարինած Շեֆիք բեյը նույնպես պաշտոնազրկվելու է` մեկ ամսվա ընթացքում, և նրա փոխարեն ժամանակավորապես նշանակվելու է դոկտոր Ռեշիդի վստահելի մարդը հանդիսացող Իբրահիմ Բեդրեդինը: Մարզը քրիստոնյաներից մաքրելու ծրագիրը երաշխիքի տակ առնելու համար դոկտոր Ռեշիդը Ադանայից վերստին Դիարբեքիր բերած Գևրանիզադե Մեմդուհին էլ` Բեդրի բեյի հետ միասին, Մարդին է ուղարկում:

Դոկտոր Ռեշիդի այդ նշանակումների հետ մեկտեղ, կոտորածների ենթակառուցվածքն է մշակում պատգամավոր Փիրինչչիզադե Ֆեյզին: Մայիսի 15-ին Իթթիհադը Մարդինի երևելիների հետ գաղտնի ժողով է անում, որի ժամանակ որոշակիացվում են մանրամասները: Իթթիհադի` Մարդինում պատվիրակ Հալիլ Էդիփը պարտավորվում է կազմել կոտորածի մասնակիցների ջոկատները և ջարդի ենթակառուցվածքը մշակելով` Թեշքիլյաթ-ի մահսուսայի չեթեներին (Հատուկ կազմակերպության հրոսակախմբերին-Ակունքի խմբ.) ենթակա ջոկատներ ստեղծում:

Սույն կազմակերպության տեղացի նշանավոր անդամներն են`

Քասափ Աբդյուլրահմանը

Աբդյուլրեզաք Չելեբին

Շեյխ Մուհամմեդ Ալի Էնսարին

Շեյխ Թահիր Էնսարին (Մարդինի բանտապետը)

Շեյխ Նուրի Էնսարին

Գործադիր կոմիտեն առանձին է`

Ժանդարմերիայի հրամանատար Աբդյուլ Քադիր բեյ և տեղակալներ` Ֆաիք ու Հարուն բեյեր

Նեջիփ Չելեբի` հարկահավաք

Հըդըր Չելեբի (Քյոմյուրլյուզադե)` Մարդինի քաղաքապետ, Աբդյուլ Քերիմ բեյ` Տեղահանության կոմիտեի տնօրեն և Մեմդուհ բեյի տեղակալ

Մարդինի մյուֆթի (հոգևոր առաջնորդ-Ակունքի խմբ.) Հյուսեին Օսման բեյ

Բիթլիսցի Նուրի և վերջինիս որդի Յուսուֆ Չավուշ

Մուհամմեդ Ալի

Մուհամմեդ Ռաջի

Աբդուլլահ Ասադ էֆենդի

Հաջի Ասադ էֆենդի

Հաջի Քերմո

Աշիրեթապետեր`

Աբդյուլ Ռեզաք Շահթանա

Դավութ Շահթանա

Մուսա Շահթանա

Ֆարիս Չելեբի

Դաշի աշիրեթի ղեկավար Ահմեդ Աղա

Կոտորածն իրագործելու համար ենթակառուցվածքի նախապատրաստումից և պարտականությունների բաշխումից հետո հերթը գալիս է այնպիսի փաստարկներ գտնելուն, որոնց շնորհիվ հնարավոր կլինի հայերին մեղադրել, ինչպես նաև` գործողություններին անցնել:

Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ու վերջինիս տեղացի գործակիցների կողմից հայերին մեղադրելու և ապացույցներ մոգոնելու համար ամբողջ հունիս ամսին քրիստոնյաների տներում գոյություն չունեցող զենքեր են որոնվում: Գրվում են քրիստոնյաներին մեղադրելու հնարավորություն տվող սցենարներ:

Այնուհետև, հոգևորականներին և առաջադեմ գործիչներին ձերբակալելու հնարավորություն ունենալու համար մի կեղծ թուղթ է պատրաստվում, թե հայ կաթոլիկ եկեղեցում 25 որսորդական հրացան և 5 ռումբ է գտնվել: Թեև բոլոր լուսանկարված զենքերն ուշադիր զննելու դեպքում կարելի է նկատել, որ դրանցից միայն մի քանիսն են որսորդական հրացան, իսկ մնացածը` բանակի կողմից գործածվող զենքեր, սակայն դրանց միջոցով հայերին մեղադրելու առիթ ընձեռող ապացույցներ են ձեռք բերվում: Այդ երկու փաստարկները բավարար են լինում` հայերին կործանելու համար: Մնացածը հոսող ջրի պես գնում է:

Այլևս հայերի վերջի սկիզբն է գալիս: Մարդինից դուրս գալն արգելվում է: Նախ ձերբակալվում են հոգևորականները, ապա` համայնքի առաջադեմ գործիչները, և հայ ազգին գլխատելուց հետո մնացածին ոչնչացնելը դյուրին է լինում:

Մնացած կանայք մեկ առ մեկ թալանվելու են` Մեմդուհ բեյի կողմից, ամեն բան խլվելու է նրանց ձեռքից, և երբ նրանց մոտ ոչ մի բան չմնա, Մարդինում գերիների շուկա է բացվելու, և նրանք վաճառքի են հանվելու, իսկ մյուսները` մահվան ուղարկվելու:

Մարդինում Միություն և առաջադիմություն կուսակցության` տեղացի գործակիցների հետ միասին հայերին ցեղասպանության ենթարկելու գործողությունը միևնույն ժամանակ աննախադեպ օրինակն է նրա, թե մի ռեժիմի հարուցած հոգեբանական մթնոլորտն ինչպես է, կրոնական կանխակալ կարծիքների և անգրագիտության վրա հենվելով, կարողացել հասարակությանը ուղղորդել, որը հիմնովին ոչնչացրել է դարերով իր կողքին ապրած հարևանին:

Այդ բնաջնջմանն ականատես եղած Հյաչ Սիմոնը, իր պահած օրագրում պատմությունը վկայագրելով, մեր օրերն է հասցրել հալածված հայ ազգի ճիչը:

1. Մ. Քեմալը (հետագայում` Աթաթուրք-Ակունքի խմբ.) 1917 թ. Մարդինով անցնելիս հյուրընկալվել է քաղաքապետ Հըդըր Չելեբիի կողմից:

2. Աբդյուլրահման Քավասը մեկն է նրանցից, ովքեր 1917 թ. քաղաքապետ Հըդըր Չելեբիի տանը հանդիպել են Մ. Քեմալին, որին սամույթի մորթուց մի վերարկու է նվիրել: Այդ նվերը ներկայում պահպանվում է Կոնիայում գտնվող` Աթաթուրքի թանգարանում:

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net