Անահիտ Քարտաշյան

Քեմալական Թուրքիան հանրապետություն հռչակվելուց հետո անգամ հավատարիմ մնաց ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ Օսմանայան կայսրության` հետեւողականորեն իրականացրած ձուլման եւ ոչնչացման քաղաքականությանը: Քեմալականները Թուրքիան ազգային-էթնիկ միատարր պետության վերածելու ծրագրեր էին մշակում այնպես, ինչպես իթթիհադականները, քրդերի միջոցով Արեւմտյան Հայաստանը հայաթափելով, բացառեցին հայկական հարցը: Նույն տրամաբանությամբ էլ առաջնորդվեցին քեմալականները, այսինքն` չկա քուրդ, չկա նաեւ քրդական հարց: Հարկ է նշել, որ քեմալականները քրդական հարցում վարում էին «երկակի ստանդարտի» քաղաքականություն, այսինքն` մի կողմից, շարունակելով «արյան ու երկաթի» քաղաքականությունը, ճնշում էին Թուրքիայում քրդերի անկախության յուրաքանչյուր խլրտում, իսկ մյուս կողմից` աջակցում էին Իրանի եւ Իրաքի քրդերին:

Թուրքիայի Հանրապետության սահմանադրության (1924 թ. ապրիլի 20) մի շարք հոդվածներ ամբողջությամբ կրում էին ազգայնական ոգու դրոշմը եւ չէին ճանաչում ոչ թուրք ժողովուրդների ազգային իրավունքները: Արդյունքում Թուրքիայի Հանրապետության առաջին սահմանադրությունը օրենսդրորեն ամրապնդում էր թուրք հետադիմականների քաղաքականությունը ազգային հարցի վերաբերյալ: Այսպես`

Հոդված 88. «Թուրքիայի բոլոր քաղաքացիները, անկախ կրոնական եւ ազգային պատկանելություննից, համարվում են թուրք»:

 Հոդված1. «… Թուրքիայի Հանրապետության պետական լեզուն համարվում է թուրքերենը…»¹:

Լոզանի պայմանագրով (1923 թ. հուլիսի 24) քրդերը Թուրքիայում ազգային փոքրամասնություն չճանաչվեցին, պարզապես հռչակվեցին լեռնային թուրքեր»: Նրանց մասին թուրքական հանրագիտարանում գրված է. «Քրդերը բոլորովին չեն տարբերվում թուրքերից, եւ խոսելով տարբեր լեզուներով` այդ երկու ժողովուրդները կազմում են միասնական զանգված ռասսայի, հավատի, բարքերի առումով»²:

Ի պատասխանն Քեմալական Թուրքիայի` ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ հետեւողականորեն իրականացրած ուծացման քաղաքականության` 1920-1930-ական թվականներին տեղի ունեցան քրդական մի շարք զանգվածային ապստամբություններ: Թուրքական մամուլը վարչապետ Ալի Ֆեթհի բեյի եւ ներքին գործերի նախարար Ջեմիլ բեյի հրամանով սկսեց բուռն քարոզչություն առ այն, որ քրդերն ապստամբել են օտարերկրյա տերության (անգլիացիների) սադրանքների հետեւանքով³: Քեմալական կառավարությունը, ճնշելով 1925 թ. շեյխ Սայիդի եւ 1927-31 թթ. Արարատի քրդական ապստամբությունները, 1937 թ. սկսեց գործողություններ ծավալել ընդվզումների երրորդ օջախի` Դերսիմի դեմ:

Դերսիմի նահանգն ընկած է Բարձր Հայքի արեւմտյան մասում` Էրզրումի, Խարբերդի եւ Տիգրանակերտի միջեւ: Այն արեւելքից սահմանակից է Էրզրումին եւ Մուշին, արեւմուտքից` Արեւմտյան Եփրատին (Քարա Սու), հյուսիսում` Երզնկային եւ Քեմախին, իսկ հարավում` Խարբերդին եւ Արածանի գետին:

Դերսիմի լեռնագավառը գտնվում է ծովի մակերեւույթից 9-10 հազար մետր բարձրության վրա: Դերսիմի հարավային մասը (Չարսանջակ) դաշտային է, իսկ հյուսիսայինը` լեռնային⁴:

Մինչեւ XIX դարի 70-ական թվականները Դերսիմը վարչական առումով եղել է նահանգ, որտեղ գոյություն են ունեցել քրդական մանր իշխանություններ (հյուքյումեթություն): 1878 թ. սուլթանի հրամանագրով այն միացվել է Խարբերդի նահանգին` որպես գավառ: Նույն հրամանագրով Դերսիմը բաժանված էր հետեւյալ գավառակների` Չարսանջակ, Մծկերտ, Քըզըլքիլիսե, Չմշկածագ, Փախ, Օվաջըղ, Խուշիշան: Ըստ վիճակագրական աղբյուրների` Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին բնակչության թիվը հասել է 200 հազարի, որի 45 %-ը կազմել են հայերը<sup>5</sup>, իսկ մնացածը` քրդերը եւ զազաները⁶, որոնք հայերի հետ ապրում էին հաշտ ու խաղաղ⁷:

Ներիկայում Դերսիմի (Թունջելի) նահանգի կազմի մեջ մտնում են հետեւյալ գավառները` Չմշկածագ, Հոզաթ, Մազկերտ, Նազըմիյե (նախկինում` Քըզըլքիլիսե /Կարմիր եկեղեցի/), Օվաջըք, Բերդակ, Փյուլյումյուր:

Դերսիմը, շնորհիվ իր աշխարհագրական դիրքի եւ բնակիչների ըմբոստ ոգու, երկար դարեր գտնվել է կիսանկախ վիճակում: Եվ թուրք կառավարողների ամեն մի բռնարարք եւ ոտնձգություն, դեռեւս XVIII դարից սկսած, առաջ է բերել դերսիմցիների զինյալ ընդվզում եւ հակահարված:

Անդրանիկն իր հուշերում գրում է. «Թուրքական կառավարության եւ դերսիմցիների միջեւ ամեն տարի տեղի կունենան արյունահեղ խոշոր կռիվներ, որոնք մեկը մյուսից ծավալով ավել կամ պակաս են: Բայց այնուամենայնիվ, քուրդն, իր ուղղությունը շարունակելով, միեւնույն պատմությունը կրկնվում է, եւ միշտ անհաղթ կմնա»⁸:

Օսմանցին Դերսիմի մասին միայն պատերազմի ժամանակ էր հիշում եւ ֆեոդալների միջոցով հարկ եւ զինվոր էր հավաքում: Գլխավոր վալի Քեմալ Բարդաքն ասում է. «Կառավարությունը 400 տարուց ի վեր Դերսիմ մուտք չի գործել: Յուրաքանչյուր դերսիմցի ստիպված է եղել դիմել զենքի` կյանքն ու ունեցվածքը պաշտպանելու համար»⁹:

Պետք է նշել, որ Դերսիմի ընտրությունը պատահական չէր: Ինչպես նկատում է Մ. Վ. Ֆրունզեն, Դերսիմի քրդերը, ի տարբերություն մյուս ուղղափառ քրդերի, դավանում են Ալի-իլլահականություն եւ կոչվում են կըզըլբաշներ: «Մինչեւ վերջին ժամանակներս նրանք անուշադրության էին մատնված: Ինչ վերաբերում է աշիրեթի քուրդ կզըլբաշներին, ապա նրանք երբեք չեն ծառայել, եւ պետությունը միշտ էլ նրանց համարել է Անատոլիայի ամենաանվստահելի տարր: Այդ նույն իրավիճակն առկա է նաեւ հիմա: Նրանք ոչ միայն չեն ծառայում, այլեւ կառավարությանը մեծ գլխացավանք են պատճառում»¹⁰:

Հարկ է նշել, որ Դերսիմն այն եզակի շրջաններից էր, որ 1915 թ. ցեղասպանության ժամանակ ապաստանեց թուրքական յաթաղանից մազապուրծ փախած հազարավոր հայերի, որոնց մի մասը Երզնկայի վրայով անցավ:

XX դարի սկզբին Դերսիմում ծայր են առնում մի շարք ընդվզումներ: 1920 թ. նոյեմբերին Հոզաթում (Դերսիմի կենտրոն) կայացավ Դերսիմի եւ Չմշկածագի քուրդ ղեկավարների ժողով, որտեղ որոշվեց համախմբել ուժերը` ազգային իրավունքներ ձեռք բերելու համար: 1920 թ. նոյեմբերի 15-ին ժողովի մասնակիցները Անկարայի կառավարությանը նոտա են հղում, որով պահանջում են Էլյազիգի, Մալաթիայի, Սվասի եւ Երզնկայի բանտերից ազատ արձակել բոլոր քուրդ բանտարկյալներին, թուրք պաշտոնյաներին ետ կանչել այն շրջաններից, որտեղ քրդերը մեծամասնություն են կազմում, անմիջապես Քոչքիրիի շրջանից հանել թուրքական զորքերին:

Ի պատասխան այս նոտայի` Անկարայի կառավարությունն Էլյազիգից պատվիրակություն է ուղարկում Դերսիմ, վերջինս, քրդերի պահանջներն արդար համարելով, խորհուրդ է տալիս չընդվզել: Կառավարությունը հայտարարեց նաեւ, որ Թուրքիայի ազգային մեծ ժողովում Դերսիմի պատգամավոր են նշանակվել Մաչո աղան, Դիափ աղան, Քանգո օղլու Ահմեդ Ռեմիզը եւ հազարապետ Հ. Հայրին¹¹:

Այս քայլին դիմելով` Անկարայի կառավարությունը փաստորենփորձում էր կասեցնել Դեսիմի ընդվզումը, իսկ նշանակված պատգամավորներն Անկարայի ձեռքում գործիք դարձան: Այնուամենայնիվ Դերսիմում շարժումը չդադարեց, եւ մտահոգվելով Դերսիմի դրությամբ` կառավարությունն անհրաժեշտ համարեց զորքերի մի մասը հունական ռազմաճակատից հանել եւ ուղղել քրդերի դեմ: Բացի այդ` Էլյազիգում եւ Երզնկայում զգալի ուժ կենտրոնացրեց` նպատակ ունենալով խոչընդոտել շարժման տարածմանը դեպի հյուսիս եւ արեւելք:

1921 թ. գարնանը կառավարությանը հաջողվեց, խռովարարների մեջ տարաձայնություններ առաջացնելով, մասնատել վերջիններիս ուժերը եւ ճնշել ապստամբությունը:

Չնայած որ թուրքական կառավարությանը հաջողվեց ճնշել առաջին խռովությունը Քոչքիրի-Դերսիմ շրջանում, սակայն չկարողացավ ամբողջովին իրեն ենթարկել Դերսիմի ցեղերին:

1930-ական թվականների սկզբներին թուրքական իշխանությունները որոշեցին վերջնականապես հպատակեցնել դերսիմցիներին: Դրա համար կառավարությունը Դերսիմում տնտեսական կյանքի զարգացմանը նպաստելու քողի տակ ձեռնարկեց մի շարք սահմանափակումներ` դերսիմցիներին զրկելով ինքնուրույնությունից եւ նրանց օգտագործելով որպես իրենց տարածքում ընթացող շինարարական աշխատանքների էժան բանվորական ուժ: Առավել ծանրակշիռը, անշուշտ, քեմալականների` դերսիմցիներին ուծացնելու քաղաքականությունն էր: Այն իրագործելու համար դերսիմցիները պետք է տեղահանվեին եւ վերաբնակեցվեին Փոքր Ասիայի արեւմտյան տարբեր շրջաններում: Այս ծրագիրը Դերսիմում կամ, ինչպես քեմալականներն էին վերանվանել, Թունջելիում մեծ հուզումների տեղիք տվեց¹²:

Ճնշելով Արարատի ապստամբությունը` թուրքական կառավարությունը շարունակում էր ձեռնարկել մի շարք միջոցառումներ, որոնք կկանխեին քրդական նոր ապստամբությունները: 1932 թ. մայիսի սկզբին ընդունվում է օրենք, որի համաձայն Թուրքիայում ստեղծվում է չորս գոտի, որոնցից երեքը` քրդաբնակ շրջաններում: Դրանցից մեկը «սանիտարական, նյութական, քաղաքական, ստրատեգիական պատճառներով, ինչպես նաեւ կարգուկանոն պահպանելու նպատակով» ամբողջովին պետք է էվակուացվեր եւ դառնար արգելված: Ըստ այդ օրենքի` քրդերը պետք է վերաբնակեցվեին երկրի արեւմտյան վիլայեթներում, իսկ «քրդաթափ» շրջաններում բնակություն էր հաստատելու Բալկաններից ներգաղթած թուրքական տարրը: Նախատեսված էր, որ քրդերը չպետք է գերազանցեին բնակչության 10 %-ը այն շրջաններում, որտեղ վերաբնակեցվել էին: Միեւնույն ժամանակ նշվում էր, որ ներգաղթած եւ քրդական շրջաններում բնակեցված թուրքերը պարտավոր էին առնվազն տասը տարի մնալ տվյալ բնակավայրում: Համաձայն այս օրենքի` ցեղերի ողջ անշարժ գույքը բռնագրավվելու եւ բաժանվելու էր Բալկաններից ներգաղթած թուրքերին¹³ :

Այս քայլով կառավարությունը ջանում էր մի կողմից` երկրի արեւելյան շրջանները բնակեցնել «հուսալի թուրքական տարրով», իսկ մյուս կողմից` կանխել քրդական նոր հնարավոր ապստամբությունները: Նախագծի հրապարակումը Թուրքիայի քրդաբանակ շրջաններում` մասնավորապես Դերսիմում, նոր դժգոհություններ առաջացրեց:

Դերսիմցիներն իրենց տեղահանությունը կանխելու համար խնդրագրեր հղեցին Մուստաֆա Քեմալին: Ի պատասխան խնդրագրի` 1932 թ. Էլյազիգի նահանգապետ Ֆահրի փաշան պահանջեց պետությանը հանձնել զենքերն ու «քոչգիրի» կոչված ֆիդայիներին: Թուրքական կառավարող շրջանակների վերջնագիրը Դերսիմում վրդովմունքի նոր ալիք բարձրացրեց: Իրավիճակի լարման հետեւանքով Էլյազիգ ժամանեց վարչապետ Իսմեթ Ինոնյուն: Վերջինիս այցն ավելի արագացրեց Դերսիմի համար նախատեսված նենգադավ ծրագրերի իրագործումը¹⁴:

Դերսիմում իրադրությունը բարդանում է հատկապես սկսած 1936 թվականից: 1930-ական թվականների կեսին թուրքական կառավարությունը որոշում է վերջնականապես հնազանդեցնել Դերսիմի կիսանկախ ցեղերին: Իշխանությունները Դերսիմի «ինքնավարությանը» վերջ տալու համար սկսեցին ձեռնարկել ոստիկանական-վարչական միջոցառումներ` «գաղափարական հենքի վրա»: Դերսիմում տարրական դպրոցներում դասավանդումը կատարվում էր թուրքերենով, որպեսզի զազաները, որոնք «մոռացել էին իրենց նախնիների լեզուն», այս կերպ «հաղորդակից դառնային» թուրքական մշակույթին: Խստիվ արգելվում էր ազգային հագուստ կրելը եւ ազգային երգեր երգելը:

Կառավարությունը փորձում էր նաեւ դերսիմցիներին հարկատու դարձնել: Վերջիններս, որոնք մինչ այդ հարկ չէին վճարում, իրենց դժգոհությունն արտահայտեցին: Քանի որ հարկերի վճարումը եւ հողերի բռնագրավումը մեծ դժգոհություն առաջացրեց, կառավարությունը, Էլյազիգի փողոցներում մի խումբ դերսիմցիների կախաղան բարձրացնելով, փորձեց սարսափի մթնոլորտ ստեղծել: Այս ամենը դերսիմցիների բացահայտ դիմադրության առիթ հանդիսացավ: Շուտով ողջ Դերսիմը հայտնվեց ապստամբության կրակի մեջ: 1936 թ. Քեմալ Աթաթուրքի առաջարկությամբ Դերսիմի հարցը մտցվում է ԹԱՄԺ-ի փակ նիստի օրակարգ: 1936 թ. նոյեմբերի 1-ին ԹԱՄԺ-ի բացման ժամանակ Մ. Քեմալը Դերսիմի վերաբերյալ իր զեկույցում ասաց. «Մեր ներքին գործերի մեջ ամենակարեւորը Դերսիմի խնդիրն է: Անհրաժեշտ է ամեն գնով արմատախիլ անել այդ սարսափելի թարախակույտը: Այս հարցի վերաբերյալ շտապ միջոցներ ձեռնարկելու համար կառավարությունն օժտված է լայն իրավասություններով»¹⁵:

1937 թ. հունիսի 18-ին վարչապետ Ի. Ինոնյուն Նախարարների խորհրդի ժողովում, որին մասնակցել է նաեւ Գլխավոր շտաբի պետ Ֆեւզի Չաքմաքը, պարզաբանեց դերսիմցիների համար նախատեսված բարեփոխումների ծրագրի էությունը: Ծրագրով նախատեսվում էր Դերսիմում կառուցել ճանապարհներ, կամուրջ, դպրոց եւ զորանոց, կարգավորել զինվորական եւ հարկային գործերը, արմատախիլ անել շեյխությունները եւ աղայությունները, Դերսիմն ավազակային որջի վերածողներին աքսորել արեւմտյան շրջաններ, որտեղ պետք է դառնային «պատվավոր եւ կրթված» քաղաքացիներ: Առանց Նախարարների խորհրդի թույլտվության ոչ ոք չէր կարող բնակվել Դերսիմում¹⁶:

Ընդունված որոշմամբ Դերսիմի նահանգ է ժամանում գեներալ Աբդուլլահ Ալփդողանը: Վերջինիս հրամանատարությամբ այստեղ սկսվում են զորանոցների, զինվորական պահակակետերի կառուցումը: Դերսիմցիները, սակայն, կռահելով «տնտեսական բարեփոխումների» քողի տակ իրականացվող շինարարական կառույցների հետեւում թաքնված միտումները, այն է` ավանդական համայնքների քայքայում, հրաժարվում են աշխատանքներին մասնակցելուց եւ սկսում են ծառանալ իշխանության ներկայացուցիչների դեմ: Շուտով թուրքական կառավարությունը Դերսիմում ստեղծում է ռազմական խորհուրդ, իրավաբանական դատարան:

Գեներալ Ալփդողանը հայտարարում է պաշարողական դրություն եւ Դերսիմի բոլոր ցեղապետերից պահանջում է հանձնել 200 հազար հրացան: Դերսիմի ցեղերի առաջնորդ Սեիդ Ռիզան գեներալ Ալփդողանին նամակ է ուղարկում` պահանջելով, որ կառավարությունը կասեցնի նոր օրենքը եւ ճանաչի դերսիմցիների իրավունքները¹⁷:

Ի պատասխան` գեներալ Ալփդողանը Դերսիմ է ուղարկում հետեւակային մի դիվիզիա, ոստիկանական գնդեր եւ ռազմական ինքնաթիռներ: Սակայն վճռական մարտեր տեղի չեն ունենում:

Դերսիմի ցեղերի առաջնորդ Սեիդ Ռիզան բնակչությանը միավորելու փորձեր է անում, սակայն դեռեւս պահպանվում են միջցեղային հնարմատ թշնամանքն ու երկպառակտությունը, որոնք եւ թույլ չեն տալիս վերջնական որոշում կայացնել: Այնուամենայնիվ Սեիդ Ռիզան կարողանում է համախմբել աշիրեթների մի մասի ուժերը եւ միասնական ճակատ ստեղծել թուրքական բանակի դեմ¹⁸:

Տեղական իշխանությունը տեսնելով, որ դերսիմցիները որոշ միասնություն են ձեռք բերում, ապստամբության շրջան է ուղարկում շտաբի սպաներից տեղեկատվական գրասենյակի պետ Շեֆքեթ փաշային` այնտեղ քայքայիչ աշխատանքներ կատարելու նպատակով: Թուրքական իշխանությունները խորամանկորեն օգտագործում են Դերսիմի ցեղերի միջեւ եղած սուր հակասությունները` բորբոքելով հին կենցաղային վեճերը, իսկ ոստիկանական գործակալներն ընտրում են Դերսիմի վերնախավից առանձին բեկերի ու աղաների, նրանց դարձնում գործիք եւ իրականացնում ջլատման քաղաքականություն: Հարկ է նշել, որ Դերսիմի անկման գլխավոր պատճառներից մեկը ցեղերի անմիաբանությունն էր:

1937 թ. ամռանը Դերսիմում ռազմական գործողությունները նոր թափ ստացան: Երկու կողմերն էլ մեծ կորուստներ կրեցին: Սեիդ Ռիզան փորձում է եւս մեկ անգամ բանակցությունների եզրեր գտնել թուրքական կողմի հետ` խոստանալով վերադարձնել թուրք գերիներին: Նա պահանջում է վերջ դնել այրունահեղություններին, ճանաչել դերսիմցիների իրավունքները: Գեներալ Ալփդողանը, սակայն, դերսիմցիներից պահանջում է անվերապահ զինաթափում եւ անձնատվություն¹⁹:

Դերսիմի ապստամբության ընթացքում թուրքական կառավարությունը, նյութական եւ բարոյական պարգեւները որպես լծակ օգտագործելով, ցանկանում էր գաղտնի կազմակերպությունների միջոցով իր կողմը գրավել դերսիմցիներին, հատկապես` ապստամբության ղեկավարներին մոտ գտնվողներին: Թուրքական հրամանատարությունը որոշում է ժամանակ չկորցնել եւ առանձին ցեղերի առաջնորդներին կաշառել: Գեներալ Ալփդողանին հաջողվում է իր կողմը գրավել Սեիդ Ռիզայի զարմիկին` Ռեհբերին, որը թուրքերի հրամանով երկպառակտություն է սերմանում Դերսիմի ցեղերի միջեւ: Կարճ ժամանակում պետական գաղտնի կազմակերպությունները ձեռք են բերում ապստամբության ծրագրերի, մասնակիցների, ապստամբության տեղանքի վերաբերյալ արժեքավոր տեղեկություններ²⁰:

Թուրք հետախույզները, հայտնաբերելով Սեիդ Ռիզայի գտնվելու վայրը` Ուզուն-մեշեն, այնտեղ զորք, հրետանի եւ ավիացիա են ուղարկում: Տեղի ունեցած ընդհարման ժամանակ Սեիդ Ռիզան վիրավորվում է, եւ ապստամբները մեծ կորուստ են տալիս: Թեեւ դիմադրությունը շարունակվում է, սակայն ապստամբությունը կամաց-կամաց մարում է, իսկ իշխանությունները շարունակում են Դերսիմի բնակչության հետ դաժան հաշվեհարդար տեսնել:

1937 թ. հուլիսի 1-ին թուրքական կանոնավոր բանակը երկրորդ անգամ է արշավում Դերսիմ: Շուտով թուրքական կողմը դիվանագիտական մի նոր խաղ է սկսում` Սեիդ Ռիզային հրավիրելով բանակցությունների: 1937 թ. սեպտեմբերի 5-ին Սեիդ Ռիզան Երզնկայում դավադրաբար ձերբակալվում է իր հետ ժամանած 11 ցեղապետերի հետ միասին: Նրանք դատապարտվում են մահապատժի<sup>21</sup>: Զրկվելով առաջնորդից` դերսիմցիները կորցնում են մարտնչելու ոգին եւ խուճապի են մատնվում, որից էլ օգտվելով` թուրքական կառավարությունը դաժան հաշվեհարդար է տեսնում նրանց հետ:

Դերսիմի դեպքերի ընթացքում Իրանի, Թուրքիայի եւ Իրաքի միջեւ կնքվում է Սաաբադի դաշնադրությունը (1937 թ. հուլիս), որի համաձայն ստեղծվում է, այսպես կոչված, Մերձավոր Արեւելքի Անտանտը: Այս երեք երկրների կառավարությունները ներքին համաձայնությամբ որոշում են իրագործել քրդական շարժումների ճնշման քաղաքականություն (մասնավորապես Թուրքիայում)²²:

Թուրքիան, ձեռք բերելով Իրանի եւ Իրաքի աջակցությունը, որոշում է մեկընդմիշտ փակել Դերսիմի հարցը: 1938 թ. վարչապես Ջելալ Բայարը դերսիմցիներին հնազանդության եւ զինաթափության կոչ է անում: Այս փաստը վկայում է այն մասին, որ 1938 թ. կեսերին Դերսիմը դեռ շարունակում էր դիմադրել թուրքական հարձակումներին: Նույն թվականի սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին երկար ինքնապաշտպանությունից հետո Դերսիմը վերջնականապես պարտվեց: Ապստամբության ընթացքում ոչնչացվեց 70 հազար մարդ:

1936-1938 թթ. Դերսիմի ապստամբության պատճառների ուսումնասիրությունից կարելի է հանգելհետեւյալեզրահանգումներին.

Պատմական փաստերը ցույց են տալիս, որ քեմալական Թուրքիան ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ ուներ հստակ համակարգված ձուլման եւ ոչնչացման ծրագիր: Քրդերի նկատմամբ բացահայտ ճնշումներ դրսեւորվեցին հատկապես Լոզանի կոնֆերանսից հետո, որտեղ քեմալականները բացառեցին հայկական եւ քրդական հարցի գոյությունը Թուրքիայում:

Դերսիմը Թուրքիայի համար մշտապես եղել է ապստամբության մշտական գործող օջախ, հետեւաբար նրա անկումը մեծապես կոտրելու էր քրդական ընդվզումների ու խռովությունների թափը:

1936-1938 թթ. Դերսիմի ապստամբությունը միայն որոշ վերապահումով կարելի է համարել ազգային-ազատագրական: Իրականում այն գոյության համար մղվող պայքար էր: Կարելի է նշել մի շարք պատճառներ, որոնց պատճառով ապստամբությունը չվերաճեց ազգային-ազատագրական պայքարի.

1. Ապստամբության ղեկավարները Թուրքիայի ներսում առանձին ինքնուրույն միավոր ստեղծելու որեւէ ծրագիր չուներին:

2. Դեռեւս աշիրեթները դուրս չէին եկել ցեղային մակարդակից, եւ ցեղապետերը տուրք էին տալիս անձնական շահերին: Ինչպես արդարացիորեն նշում է Ա. Կարցովը, չնայած որ քրդերին բնորոշ է սերը դեպի ազատությունը եւ որոշ չափով ազգային ինքնագիտակցությունը, որի շնորհիվ պահպանել են իրենց լեզուն եւ սովորույթները, այնուամենայնիվ նրանք չեն ձգտել եւ չեն կարողացել ստեղծել պետություն: Քրդերի հայրենասիրությունը դուրս չի եկել իր ցեղի` աշիրեթի սահմաններից, եւ եթե մի քանի ցեղեր միավորվել են ընդհանուր գործի համար, առաջին իսկ անհաջողության դեպքում այդ միությունը փլուզվել է²³:

3. Թուրքական կողմը թվային առավելություն ուներ եւ, բացի այդ, լավ սպառազինված էր:

4. Եւ, վերջապես, գործեց թուրքական նենգադավ մեքենան` ապստամբության ղեկավարների միջեւ սերմանելով երկպառակտություն:

Դերսիմի անկումը մի քանի տասնամյակով կասեցրեց քրդական շարժումները Թուրքիայի ներսում:

Anahit Kartashyan

Dersim and Kemalist Turkey

With regard to national minorities the Kemalists are the direct descedents of the Ottoman Empire. The policy of reactionary circles regarding the assimilation of ethnic minorities found its absolyte expression after the Lausanne conference.In a consequnence of this policy in Turkey mass revolts have begun. In 1936-1938 Dersim has risen also. Dersim due to the geographical location many years was to the floor independent and the same constantly for the Turkish republic was head pain. When the Turkish government began to carry out it an assimilate policy in Dersim, met strong resistance. Dersim always was a hearth revolt and always was a major link in a chain of revolt. 

ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

1. http://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa24.htm
2. 2.      Anabritanika, cilt 20, Istanbul 1994, s.133.
3. Բայբուրդյան Վ., Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժոզովուրդներ, հ.  XXI Եր. 2002, էջ 10:
4. Երևանեան Գ., Պատմութիւն Չարսանճագի հայոց, Պէյրութ, 1956, էջ 76:
5. Գ. Երևանյանը, իր աշխատության մեջ գրում է, որ հնում Դերսիմը եղել է հայաբնակ, իսկ XVII-XVIII դարերից այստեղ բնակություն են հաստատել զազաները, քրդերն ու թուրքերը (Երևանեան Գ., նշվ. աշխ., էջ 76):
6. Համաձայն քրդագիտության մեջ եղած տեսակետների` ա) քրդերը և զազաները նույնացվում են բ)զազաները համարվում են ազգային ինքնուրույն միավոր:            Խորհրդային և արևմտյան մի շարք գիտնականներ (Վ. Նիկիտին, Մ. Հասրաթյան, Մ. Լազարև և այլոք) զազաներին ազգային ինքնուրույն միավոր չեն համարում, սակայն զազաների կրոնը, լեզուն և կենցաղը հակառակն են ապացուցում: Պրոֆեսոր Գ. Ասատրյանը գրում է. ՙԶազաները քրդերից տարբերվում են կրոնով (ի տարբերություն քրդերի, որոնք շաֆիի ուղղության սունի մահմեդական են, զազաները դավանում են ծայրահեղ շիականության մի ուղղություն, որը զգալի չափով կրել է տեղական և քրիստոնեական հավատների դրոշմը) և լեզվով` չնայած որ և’ քրդերենը, և’ զազաերենը պատկանում են հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի իրանական ճյուղի հյուսիսարևմտյան ենթաճյուղին՚ (Ասատրյան Գ., Զազաների ավանդական աշխարհայացքը, Իրան-նամէ, 16-17 (1995-1996), էջ 38): Զազաները, տևականորեն ապրելով քրդերի հարևանությամբ, բնականաբար, ենթարկվել են որոշակի ազդեցության: Այս հանգամանքն էլ, անշուշտ, նպաստել է այն տեսակետին, ըստ որի` նրանք քրդեր են:
7. Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, Հ. 1, Եր., 1988, տե’ս Դերսիմ, էջ 93:
8. Անդրանիկ, Տէրսիմ ճանապարհորդություն և տեղագրություն, Թիֆլիս 1900, էջ 140:
9. Akar H., Dersim-Civarik Iki Uçlu Yaşam, Istanbul 1998, s. 113.
10. Гаспарян М. А., Курды Турции в новейшее время, Ер. 1990, ст. 32-33,( տե’ս նաև Фрунзе М.В., поездка в Ангору, Собрание сочинений, т. 1, М., 1929, ст.300.
11. Inal I. H., Osmanlı Tarihi, Istanbul, 2007, s. 528-529.
12. Dersimi N., Kűrdistan Tarihinde Dersim, Halep, 1952, s. 242.
13. Гаспарян М. А., նշվ. աշխ., էջ 178:
14. Dersimi N., նշվ. աշխ., էջ 242-243:
15. Гаспарян М. А., նշվ. աշխ., էջ. 186-187:
16.  http://hyetert.com/yazi3.asp?s=1&Id=437&Dilld=1
17. Dersimi N., նշվ. աշխ., էջ 270:
18. Սահակյան Լ., Դերսիմը 1930-ական թթ., Փյունիկ հմ. 16, Եր. 1991, էջ 7:
19. Dersimi N., նշվ. աշխ., էջ 273:
20. Beşikçi Is., Devletlerarası Sőműrge Kurdistan, Paris, 1999, s. 152.
21. Лазарев М. С., Мгои Ш. Х., Устория Курдистана, Москва, 1999, ст. 291.
22. Սահակյան Լ., տե’ս նույն տեղում:

23. Карцов А., Заметки о курдах, Тифлис, 1896, ст. 13. 

Akuq.net