Սիսը (Ադանայի ներկայիս Քոզան գավառը) ժամանակին մայրաքաղաք է ծառայել Կիլիկիայի հայկական թագավորությանը: Մեծ շինություն եղող Սուրբ Սոֆիայի տաճարը եղել է Սսի հոգևոր կառույցներից և դպրության ու գրչության կենտրոններից մեկը: Քաղաքում կային մայրաքաղաքին սազական բարձրագույն դպրոցներ, որոնց մեջ մեր համբավ էր վայելում Ներսես Լամբրոնացու հիմնադրած համալսարանը, որտեղ կրթություն էին ստացել հայ գիտական մտքի այնպիսի ականավոր ներկայացուցիչներ, ինչպիսիք են` Մխիթար Գոշը, Կիրակոս Գանձակեցին, Վարդան Արևելցին (13-րդ դար)  և այլք: Հովհաննես Երզնկացու վկայությամբ` Սսում նաև գործում էր մի բժշկական համալսարան: Այստեղ կային հարուստ և բազմալեզու գրականություն ունեցող գրադարաններ: Տարբեր գիտական ճյուղերի պատկանող բազմաթիվ ձեռագրեր էին ստեղծվում կամ պատճենվում այստեղ: Մեր օրեր են հասել դրանցից մոտ 15-ը:

Հասարակական-բարեգործական հաստատությունների շարքում հայտնի էր հատկապես Սսի հիվանդանոցը, որը հիմնվել էր 1241 թ.` Զաբել թագուհու կողմից: Սսում հաճախ էին կազմակերպվում աշխարհիկ և կրոնական միջոցառումներ, թագադրման արարողություններ, արտասահմանյան դեսպանների ընդունելություններ, եկեղեցական ժողովներ. հենց այստեղ էին կայացվում կարևոր որոշումներ: 13-րդ դարում, երբ Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը դեռևս ամուր դիրքերում էր, քաղաքում մեծ արագությամբ էին վերացվում այն ավերվածությունների հետքերը, որոնք ի հայտ էին գալիս օտար զավթիչների և երկրաշարժերի պատճառով:

Սակայն 14-րդ դարում քաղաքական իրադրության վատթարացմամբ Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը չի կարողանում դիմակայել Եգիպտոսի սուլթանության կողմից ստացված ուժեղ հարվածներին: Սուլթան Մելիք Աշրաֆի բանակը 1375 թ. գրոհում է Կիլիկիայի վրա և պաշարում քաղաքը: Չնայած որ ողջ քաղաքն է հերոսական դիմադրություն ցուցաբերում թշնամուն` մեծ ու փոքր, կին ու տղամարդ ներառյալ, սակայն հնարավոր չի լինում քաղաքը փրկել, և 1375 թ. գարնանը Սիս քաղաքը գրավվում է թշնամու կողմից և թալանի ու կողոպուտի ենթարկվում: Այդ պահից սկսած Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը դադարում է գոյություն ունենալ: Զանգվածային կոտորածներից փրկվածների մեծ մասը, թագավոր Լևոն Հինգերորդի և այլ ազնվազարմերի հետ միասին գերի ընկնելով, աքսորվում են Եգիպտոս: Այդ դեպքից հետո Սիս քաղաքը երկար ժամանակ ենթարկվում է թուրքմենական ցեղախմբերի գրոհներին և ալան-թալանին: 1487 թ. քաղաքը գրավվում է օսմանցիների կողմից:

http://www.aykiridogrular.com/haber-1097-Kilikya-Ermeni-Kralligina-Surp-Sofia-Manastiri.html

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net