ԹԱԹՈՒԼ ՅԱԿՈԲԵԱՆ

Կարսի նահանգապետ Ստեփան Ղորղանեանը, ով հայկական պատուիրակութեան կազմում 1920-ի նոյեմբեր-դեկտեմբերին մասնակցել է Ալեքսանդրապոլի հայ-քեմալական բանակցութիւններին, իր յուշերում (դրանք չեն տպագրուել, սակայն անխնամ վիճակով պահպանւում են արխիւում) ներկայացնում է պատուիրակութեան անդամների հոգեվիճակը, երբ քեմալականների Արեւելեան ճակատի հրամանատար Քեազիմ Քարապեքիրը վերջնագիր է ներկայացնում` կից քարտէսով, պահանջելով, որ պատասխան տրուի մինչեւ առաւօտ:

Սառը սենեակում, որտեղ կէսգիշերին հաւաքուել էին հայկական պատուիրակութեան անդամները` Ալեքսանդր Խատիսեան, Աբրահամ Գիւլխանդանեան եւ Ստեփան Ղորղանեան, դժոխային լռութիւն էր: Ոչ մէկը սիրտ չունէր խօսելու: Գիւլխանդանեանը, անընդհատ ծխելով, սենեակի այս կողմից այն կողմ էր քայլում ու քթի տակ յուսահատ խօսում ինքն իր հետ. «Իսկ Առաքելոց վա՛նքը: Իսկ Վա՛նը: Իսկ Վարագայ վա՛նքը…»:

Գիւլխանդանեանի մենախօսութիւնն ու սենեակի լռութիւնը խախտում է Խատիսեանը` իրեն բնորոշ սառնասրտութեամբ ասելով.  «Աբրահա՛մ, պարտուած ենք, պարտուա՛ծ»:

Հայաստանի ոչ վաղ անցեալի պատմութեան յիշարժան թուականները գրեթէ տեղ չունեն հայաստանեան լրատուամիջոցներում: Մինչդեռ հայ ժողովրդի պատմութեան որոշ թուականներ եւ իրադարձութիւններ ճակատագրական նշանակութիւն են ունեցել, եւ դրանց ազդեցութիւնը զգացւում է մինչեւ այսօր: Այդ յիշարժան թուականներից մի քանիսը լրացաւ օրերս` 1920-ի նոյեմբերի 29, դեկտեմբերի 2 եւ 3:

Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը

Ալեքսանդրապոլի հայ-քեմալական պայմանագիրը կնքուեց 1920-ի դեկտեմբերի 2-ի լոյս 3-ի գիշերը, հետեւաբար` ճիշտ թուականը 3-ն է, այլ ոչ` 2-ը, ինչպէս անարդարացի կերպով ընդունուած է հայկական պատմագրութեան մէջ: Հայաստանի անունից այն ստորագրել է Ալեքսանդր Խատիսեանը, քեմալականներից` Քեազիմ Քարապեքիրը: Փաստօրէն պայմանագիրը կնքուել է Հայաստանի խորհրդայնացումից կէս օր յետոյ, երբ արդէն ՀՅԴ-ն իշխանութիւնը խաղաղ ճանապարհով յանձնել էր պոլշեւիկներին, երբ Հայաստանը խորհրդայնացուել էր:

Պայմանագրի թուրքերէն (օսմաներէն) բնագիրն ունի 18 կէտ, որի տակ դրուած է Խատիսեանի ստորագրութիւնը: Պայմանագրի հայերէն տարբերակն ունի 15 կէտ: Այն ժամանակին պաշտօնապէս չի հրատարակուել, յանձնուել է Հայհեղկոմի նախագահ Սարգիս Կասեանին: Դժուար է հասկանալ միանշանակ, թէ ինչո՛ւ հայերէն եւ օսմաներէն բնագրերի միջեւ կայ այդքան տարբերութիւն:

Տասնամեակներ շարունակ եւ այսօր, որպէս վերջին ճշմարտութիւն, ասւում է, թէ ՀՅԴ-ն ստորագրել է ստորացուցիչ, խայտառակ պայմանագիր: Որեւէ պայմանագրի ստորացուցիչ լինելն աւելի ակնյայտ դարձնելու համար պէտք է այն համեմատել հայ-թուրքական այլ փաստաթղթերի հետ: Այս տեսանկիւնից Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը, որը ստորագրուել է մի կողմից քեմալականների, միւս կողմից` ռուս պոլշեւիկների` Հայաստան ներխուժման` հայ ժողովրդի համար ծանրագոյն պայմաններում, աւելի հայանպաստ է, քան` 1921-ին Կարսում եւ կամ 2009-ին Ցիւրիխում ստորագրուած փաստաթղթերը:

Ալեքսանդրապոլի պայմանագրում ասւում էր, որ` «Կարսի նահանգը եւ Սուրմալուն համարւում են վիճելի մինչեւ երեք տարի, որի ընթացքում հայոց կառավարութիւնը կարող է յայտարարել հանրաքուէ` որոշելու այդ նահանգների վերջնական բախտը»: Կարսն ու Սուրմալուն, դիւանագիտական իմաստով, հայ ժողովուրդը կորցրեց 1921-ի հոկտեմբերի 13-ի Կարսի պայմանագրով, եւ այդ կորուստը վերահաստատուեց 2009-ին Ցիւրիխում` առանց անուններ տալու: Կարսի պայմանագիրը Խորհրդային Հայաստանը վաւերացրել է 1922-ի սեպտեմբերին, իսկ Ցիւրիխեան արձանագրութիւնները, որոնք իրականութեան մէջ պայմանագրեր են, չեն վաւերացուել:

«Շարուրը եւ Նախիջեւանը ժամանակաւորապէս օժտւում են ինքնավարութեամբ` գտնուելով Թուրքիայի հովանաւորութեան տակ, մինչեւ որոշուի նրանց բախտը», ասւում էր Ալեքսանդրապոլի պայմանագրում, ինչպէս նաեւ` «Հայերը հրաժարւում են Սեւրի դաշնագրից»:

Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը իրաւական ուժ չի կարող ունենալ մի քանի պատճառներով: Նախ, այն ստորագրուել է արդէն այն ժամանակ, երբ ստորագրող կողմերից մէկը` ՀՅԴ-ն, իշխանութիւն չունէր: Երկրորդ, այդ պայմանագիրը, ըստ 14-րդ կէտի` «Պէտք է ենթարկուի վաւերացման Հայաստանի խորհրդարանի եւ Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կողմից մէկ ամսուայ ընթացքում»: Ո՛չ հայկական, ոչ թուրքական խորհրդարանում վաւերացման չի ենթարկուել: Երրորդ, երբ կողմերը կնքում են նոր պայմանագիրը, աւելի վաղ կնքուածը, ըստ էութեան, կորցնում է ուժը, թէեւ միջազգային իրաւական տեսանկիւնից պայմանագրերը իրենց ուժը կորցնում են, երբ ստորագրող կողմերը յայտարարում են այդ մասին:

Պայմանագիրը ստորագրելուց եւ Հայաստանի խորհրդայնացումից յետոյ, քեմալականները շարունակեցին Ալեքսանդրապոլում մնալ: Դա տեւեց մինչեւ 1921-ի ապրիլի 21-ը, երբ ռուսները ուղղակի ստիպեցին նրանց հեռանալ Խորհրդային Հայաստանից: Այդ չորս-հինգ ամիսների ընթացքում քեմալականները ասպատակեցին երկիրն ու կոտորեցին նրա սովահար ժողովրդին:

Նոյեմբերի 29

Շուրջ եօթ տասնամեակ Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարութիւնը եւ նրա քաղաքացիների մեծագոյն մասը, գիտակցաբար կամ ոչ, տօնել են Հայաստանի անկախութեան փաստացի կորուստը: Այս նախադասութիւնը, որքան էլ հեգնական է հնչում, պատմական իրողութիւն է:

1920-ի նոյեմբերի 22-ին Պաքւում Սարգիս Կասեանի նախագահութեամբ ձեւաւորուել էր Հայաստանի ռազմայեղափոխական կոմիտէն` Հայհեղկոմը: Ուղիղ մէկ շաբաթ անց` նոյեմբերի 29-ին, Հայհեղկոմը Պաքուից հասաւ Իջեւան (այն ժամանակ` Քարվանսարա) եւ Հայաստանում հռչակեց խորհրդային կարգեր: Այսպիսով, նոյեմբերի 29-ը ընդունուեց որպէս Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատման օր:

1920-ի աշունը հայ ժողովրդի պատմութեան դժնդակ ժամանակներն էին: Արեւմուտքից քեմալականներն էին յաղթական Քեազիմ Քարապեքիրի հրամանատարութեամբ անցել Ախուրեանն ու Արաքսը, գրաւել Ալեքսանդրապոլն ու շարժւում էին դէպի Երեւան: Կարմիր բանակը արդէն խորհրդայնացուած Ազրպէյճանի հետ յարձակումներ էր իրականացնում արեւելքից:

Հայաստանի առաջին հանրապետութեան ղեկավարները բանակցութիւններ էին վարում քեմալականների հետ Ալեքսանդրապոլում, երբ ռուսները Հայաստանի խորհրդայնացման պայմանագիր պարտադրեցին Երեւանում:

Դեկտեմբերի 2-ին, մի կողմից Դրոյի ու Համբարձում Տէրտէրեանի, միւս կողմից` Պորիս Լեկրանի միջեւ Երեւանում կնքուեց Հայաստանի խորհրդայնացման համաձայնագիր: Հայաստանը յայտարարուեց անկախ սոցիալիստական խորհրդային հանրապետութիւն, որի կազմ էին մտնում Երեւանի նահանգը իր բոլոր գաւառներով, Կարսի նահանգի մի մասը, Գանձակի նահանգի Զանգեզուրի գաւառը եւ Ղազախի գաւառի մի մասը, Թիֆլիս նահանգի այն մասերը, որոնք Հայաստանի տիրապետութեան տակ էին մինչեւ 1920թ. սեպտեմբերի 28-ը:

Շուրջ 30 հազար քառ. քմ. սահմաններով Խորհրդային Հայաստանը մինչեւ 1922-ի դեկտեմբերի 30-ը, երբ Խորհրդային Ազրպէյճանի եւ Խորհրդային Վրաստանի հետ մտաւ Խորհրդային Միութեան կազմ, ձեւականօրէն անկախ պետութիւն էր:

Հայաստանի խորհրդայնացման օրը ոչ թէ նոյեմբերի 29-ն է, ինչպէս եօթանասուն տարի տօնել են Խորհրդային Հայաստանում, այլ` դեկտեմբերի 2-ը:  Իսկ նոյեմբերի 29-ը կարելի է համարել պոլշեւիկների` անկախ Հայաստան ներխուժման օր:

Լայն հաշուով, դա ներխուժում էլ չէր, քանի որ հայ պոլշեւիկների մուտքը Հայաստան եղաւ առանց դիմադրութեան, իսկ իշխանութեան հասնելը` առանց մէկ կաթիլ արեան: Քեմալական արշաւանքներից հիւծուած, պոլշեւիկեան դաւերից յուսահատ Հայաստանի ղեկավարութիւնը այլ ելք չունէր, քան` թուղթ ու գրիչով իշխանութիւնը յանձնել Հայհեղկոմին: Արիւնը հոսեց կարճ ժամանակ յետոյ, երբ հայ պոլշեւիկները բանտերը նետեցին եւ կացնահարեցին հարիւրաւոր հայերի:

Հայաստանի առաջին հանրապետութեան վերջին վարչապետ Սիմոն Վրացեանի խօսքերով` դեկտեմբերի 2-ը հասարակութեան վրայ առանձնապէս ազդեցութիւն չէր թողել. «Շատ յուզուած էին միայն թուրքահայերը, որոնք դառն կերպով սգում էին անկախութեան խորտակումը: Գաւառները, հաղորդակցութեան միջոցների դժուարութեան պատճառով, մեծ մասամբ յանկարծակիի էին եկել, բայց այնտեղ էլ առանձնապէս ափսոսանք չէր նկատւում: Ոմանք նոյնիսկ ուրախ էին. վերջապէս ռուսը կը գայ ու կը փրկի մեզ, թուրքերից էլ կ՛ապահովուենք, հաց էլ կ՛ունենանք, նաւթ էլ կը գայ, կեանքը կը դառնայ աւելի դիւրին: Այս էր ընդհանուր մտայնութիւնը»:

Պաքւում ձեւաւորուած եւ ռուսների օգնութեամբ իշխանութիւնը զաւթած Հայհեղկոմն ունէր վեց անդամ, որոնցից չորսը, այդ թւում` նախագահը, Շուշիից էին` Սարգիս Կասեան (Տէր Կասպարեան), Ալեքսանդր Բեկզադեան, Իսահակ Դովլաթեան (Դովլաթով), Սահակ Տէր Գաբրիէլեան: Ասքանազ Մռաւեանը Գանձակից էր, իսկ Աւիս (Աւետիս) Նուրիջանեանը` Կապանին կից Վաչագան գիւղից:

Հիմնականում Հայաստանից դուրս բարձրագոյն ուսում ստացած, Պաքուի յեղափոխական «դարբնոցում» մկրտուած եւ հայկական իրականութիւնից հեռու կանգնած այս գործիչներից չորսը` Կասեանը, Դովլաթեանը, Տէր Գաբրիէլեանը եւ Նուրիջանեանը (ինքը ահաբեկչութեան սիրահար), դարձան ստալինեան ահաբեկչութեան զոհը 1937-38-ին:

http://www.aztagdaily.com/archives/96437