Թամար Նալջը
Էմրե Ջան Դաղլըօղլու
Թուրքիայի պետական հեռուստառադիոընկերության` Ստամբուլում գտնվող ռադիոտունը, որը քանդվել է 2005 թ., և որի տեղում հյուրանոց է կառուցվել, այս անգամ էլ օրակարգում է` ՄԱԿ-ի միջինարևելյան կենտրոնը դառնալու կապակցությամբ: Տեղյա՞կ էիք արդյոք, որ այդ ընդարձակ տարածքը, որի վրա է գտնվում Թուրքիայի պետական հեռուստառադիոընկերության շենքը, և որն անցյալում հայերի կողմից օգտագործվել է որպես գերեզմանատուն, անօրինական կերպով բռնագրավվել է հանրապետական շրջանում:
Սուլթան Սուլեյման Կանունին, ի նշան երախտագիտության իրեն մահից փրկած խոհարար Մանուկ Քարասեֆերյանի նկատմամբ, հայերին է հատկացրել այդ գերեզմանոցը: Մենք ուսումնասիրեցինք այն հարցը, թե ինչպես է այդ գերեզմանատունը բռնագրավվել հանրապետական շրջանում, ինչպես նաև` սույն խնդրով հարուցված ու տարիներ տևած դատական գործերը, թե ովքեր են եղել այդ գործընթացում ակտիվ դերակատարում ունեցած բյուրոկրատներն ու գիտնականները: Սուրբ Հակոբ գերեզմանատունը, որի վրա այսօր կառուցված է Թուրքիայի պետական հեռուստառադիոընկերության` Ստամբուլում գտնվող ռադիոտունը, ինչպես նաև` Hyatt Regency ու Divan հյուրանոցները, դարձյալ օրակարգում է` անցյալ տարի վերանորոգված Դիվան հյուրանոցի վերաբացման կապակցությամբ:
Պատմության մեջ որևէ ազգային պետության` նոր սկիզբ դնելու ամենահաճախ հանդիպած ձևը պաշտոնական պատմագրությունը մեջտեղ հանելու և նախկինը հավաքական հիշողությունից ջնջելու նախաձեռնությունն է: Նոր սահմաններ գծելուն և հինը չեզոքացնելուն ուղղված այդ նախաձեռնությունների մեջ կիրառվող միջոցներից մեկն էլ քաղաքներն են, ինչպես նաև` քաղաքային ճարտարապետությունը: Պատմության` շարունակականության զգացումը հարուցող վայրերը եղող «հիշատակային» տեղերն ապահովում են, որ հանրությունը կապ հաստատի անցյալի հետ: «Հնին» պատկանած ճարտարապետական դիմագծի ջնջումը` քաղաքի վրայից, ուղի է հարթում նաև դրա վերացմանը հասարակական հիշողությունից, անցյալի հետ հանրության միջև շարունակականությունը խոչընդոտելով` պատճառ դառնում, որ հասարակությունը «չիջնի խորքերը», չկարողանա հիշել և հետևաբար` հնարավորություն չունենա առերեսվել անցյալ հետ:
Ի նկատի ունենալով, որ Թուրքիայի` ազգային պետականացման փորձում հանրությունը էական դեր է խաղացել` անցյալի հետ ունեցած կապը խզելու գործում, ապա պատմությունը նորից վերանայելով` կարող ենք ստեղծել ալտերնատիվ հիշողության ոլորտներ: Սույն հոդվածը ևս գրվել է` մոռացվածը «վերակոչելով»` այլընտանքային հիշողության ոլորտ հիմնելու գործում նպաստ ունենալու նպատակով:
Դիվան հյուրանոցը հասարակության` անցյալի հետ ունեցած կապը կտրելու գործառույթ կատարած կառույցներից մեկն է: Ընդամենը մի քանի տարի առաջ Թաքսիմի (Ստամբուլի գլխավոր հրապարակը-Ակունքի խմբ.) զբոսայգում մեր առաջ գերեզմանաքարեր էին հայտնվում: Զբոսայգու այն հատվածը, որտեղ այսօր տեղակայված են Զինվորական թանգարանը, Թուրքիայի պետական հեռուստառադիոընկերության` Ստամբուլում գտնվող ռադիոտունը, Հիլթոն և Դիվան հյուրանոցները, նախկինում հայկական գերեզմանոց էր: Սուրբ Հակոբ գերեզմանատան պատմությանը և ներկայում վերաբացված Դիվան հյուրանոցին անդրադառնալով` պետք է վերհիշել, թե ինչպես է խորը արմատներ ունեցող անցյալն անարդարության զոհ դարձել: Քանզի, ինչպես ասում է Միթհաթ Սանջարը, «Մեր կողմից մոռացության մատնված շատ բաներ չեն անհետանում ընդմիշտ. դրանք մեզ սպասում են մի տեղ, որին ժամանակավորապես չենք կարող հասնել»:
Գրականության վկայությունը
Անհետ կորչելուն արգելք լինելու համար ամենաամուր ճյուղը, որից կարելի է բռնվել, գրականության վկայությունն է: Օրհան Փամուքը «Ջևդեթ բեյը և որդիները» վեպում բերված իր վկայությամբ և քաղաքի մեջից թեև ջնջված, սակայն անհետ չկորած մի դեպքի միջոցով ջանում է մեզ հիշեցնել Սուրբ Հակոբ գերեզմանատունը.
«(…) Նոր նահանգապետն ուզում էր ակումբի շենքը քանդել տալ, ասում, թե նրանց` դիմացը գտնվող Սուրբ Հակոբ գերեզմանոցից մի փոքրիկ հողատարածք է հատկացնելու: Թերևս կասկածելի էր, որ կտա (…): Երբ խանումներից մեկն ասաց, թե անհարմար է թենիս խաղալ նախկին գերեզմանատան վրա, մթնոլորտը մեղմացավ, և միանգամից լռություն տիրեց: (…) Այն խանումը, ով ասել էր, թե նախկին գերեզմանոցի վրա անհնար է թենիս խաղալ, խաղաղվեց, երբ իրեն հայտնեցին, որ այդ անկյունում գտնվող հողատարածքը ոչ թե գերեզմաններով, այլ մի հին եկեղեցու ավերակներով է ծածկված»:
Նույն ձգտումը նկատելի է նաև Ահմեթ Ազիզի «Թող Աշքալեի ճամփորդ չմնա» վեպում. «Իսկ նրանց հարստություններն սկսում են աչքի զարնել հատկապես Ունեցվածքի հարկի տարում: Այն դեպքում, երբ շուրջը մարդկային ողբերգություններ էին գրանցվում, նրանք այդ տարի ուռեցին-փքվեցին: (…) Անցյալ տարի պետության կողմից ապասեփականացված Սուրբ Հակոբ գերեզմանատունը և Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին անհամապատասխան արժեքով գնելու համար այնպիսի ազդեցիկ մարդկանց են գործին խառնում, որ կապշես-կմնաս: Փսփսոցով ասված անունները լսելիս ապշահար եմ մնում: Մտածում եմ, որ գերեզմանոցն ու եկեղեցին շատ էժան գնով են ընկնելու»:
Հիշողության մեկ այլ ճյուղ էլ, որից կարելի է բռնվել, շրջանի մամլո օրգաններն են: Սակայն սույն հոդվածի համար մեր ուսումնասիրած աղբյուրներում նկատեցինք, որ այն դեպքում, երբ Թուրքիայում և նրա սահմաններից դուրս հրատարակված հայերեն պարբերականները լայնորեն անդրադարձել են այս թեմային, ապա թուրքական մամուլը լուռ է մնացել: Հարկ է նաև նշել, որ դատական գործընթացին ամբողջությամբ հետևած միակ աղբյուրը Արմավենի Միրօղլուի հեղինակած «Փանգալթըի հայկական գերեզմանոցը (Սուրբ Հակոբ գերեզմանատունը)» վերնագրով հոդվածն է (հրատարակված «Թոփլումսալ թարիհ» գիտական հանդեսի 187-րդ համարում), որը նա գրել է` հիմնվելով հայկական մամուլում տեղ գտած նյութերի վրա, և որը մենք հաճախ ենք վկայակոչել սույն հոդվածը գրի առնելիս:
Գերեզմանատան պատմությունը
Սուրբ Հակոբ գերեզմանատան պատմությունը սկզբնավորվում է 1560 թ. Ստամբուլը համակած ժանտախտի մեծ համաճարակով: Պոլսո հայկական համայնքը սկսում է համաճարակի զոհերին թաղել այն ժամանակ քաղաքից դուրս համարվող Էլմադաղում, ներկայիս Սուրբ Հակոբ հիվանդանոցի գտնված տարածքի դիմացը տեղակայված Սուրբ Հակոբ գերեզմանատանը:
Վանեցի Մարկոս Նաթանյանի` 1929 թ. գրած նամակի համաձայն` այն հողատարածքը, որի վրա էր գտնվում գերեզմանոցը, հայերին էր անցել օսմանյան սուլթան Սուլեյման Կանունիի խոհարար Մանուկ Քարասեֆերյանի շնորհիվ: Այն բանից հետո, երբ սուլթանը գրավել էր Բուդան, նրան թունավորելու համար դավադրություն կազմակերպած գերմանացիները Մանուկին առաջարկում են մասնակցել դրան, որովհետև սուլթանը ոչ մի բան չէր ուտում` առանց նրա գիտության: Մանուկը մերժում է այդ պահանջը և հրապարակավ հայտնում դավադրության մասին: Սուլթանը ցանկանում է վարձատրել Մանուկին: Վերջինս սուլթանից գերեզմանոց է պահանջում պոլսահայերի համար: Սուլթանն էլ հայերին է տալիս Փանգալթըում (թաղամաս Ստամբուլում-Ակունքի խմբ.) գտնվող մի ընդարձակ տարածք: Ըստ Նաթանյանի` այդ հողատարածքը ձգվում է Թաքսիմից մինչև Հարբիյե: Վանեցի Քարասեֆերյան գերդաստանից 1808 թ. վախճանված Հարություն Քարասեֆերյանը ևս, Մանուկ էֆենդու նման, թաղվում է Փանգալթըի հայկական գերեզմանոցում: Նրա գերեզմանաքարի վրա գրվում է, որ այդ գերեզմանատունը սուլթանի ֆերմանով (կայսերական հրովարտակ-Ակունքի խմբ.) տրվել է իր նախահորը:
1865 թ. խոլերայի համաճարակից հետո արդեն քաղաքի նշանավոր կենտրոնը դարձած Բերային (թաղամաս Ստամբուլում-Ակունքի խմբ.) շատ մոտ գտնվող Սուրբ Հակոբ գերեզմանատանը մեռյալներին թաղելն արգելվում է: Դրա դիմաց համայնքին է հատկացվում Շիշլիի հայկական գերեզմանոցը: Սուրբ Հակոբ գերեզմանատան այն հատվածում, որը դատարկ էր մնացել, քանի որ մեռյալ չէր թաղվել այնտեղ, Ստեփան փաշա Ասլանյանի ջանքերով կառուցվում է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին:
Սուլթան Աբդուլ Ազիզը պահպանել է
1872 թ. Ստամբուլի քաղաքապետարանը փորձում է բռնագրավել Սուրբ Հակոբ հայկական գերեզմանատունը և այն կցել Հարբիյեի տարածքին, սակայն սուլթան Աբդուլ Ազիզը հաստատում է, որ գերեզմանոցի տարածքը փադիշահի ֆերմանով է տրվել հայկական համայնքին, և որ այն պատկանում է հայերին: 1912 թ. քաղաքապետարանը Հարբիյե պողոտան ընդարձակելու համար ուզում է վերցնել գերեզմանոցի մի մասը: Համայնքին, ոչ թե որպես տարածքի գնի հատուցում, այլ միայն այնպիսի ծախսերի դիմաց, ինչպիսիք են` պատերի կառուցումը, ոսկորների և գերեզմանաքարերի տեղափոխումը, 15 հազար ոսկի է տրվում:
Գերեզմանատանը գտնվող «հուշարձանները»
Մարտի 31–ի դեպքից հետո գերեզմանոցում թաղվածները տեղեկությունների առանձին խառնաշփոթության տեղիք են տվել: 1909 թ. երբ Գործողությունների բանակը մոտենում էր Ստամբուլին, Թաշքըշլա և Սելիմիյե զորանոցներում բարիկադներ ստեղծած Ավջը գումարտակների զինվորները ուժգին դիմադրություն են ցուցաբերում և զոհվում: Նրանց դիակները թաղվում են Սուրբ Հակոբ գերեզմանոցում: «Մի գեներալի` մարտի 31-ի հուշերը» վերնագրով գրքի հեղինակ Մուստաֆա Թուրանը հետևյալ կերպ է բնորոշում այդ դեպքը. «Մարտի 31-ի դեպքերի այդ խեղճ զոհերը նույնիսկ չեն թաղվել մահմեդական գերեզմանոցում, այլ ամփոփվել են հայկական գերեզմանատուն հանդիսացող Սուրբ Հակոբում»: Մյուս կողմից այդ իրադարձության ժամանակ մահացած Գործողության բանակի զինվորները և քրիստոնյա կամավորները թաղվում են մեծ շուքով: Էնվեր փաշան գերեզմանոցի մոտ ելույթ ունենալով` ասում է. «Մուսուլմաններն ու քրիստոնյաները թե կյանքում և թե մահից հետո այսուհետև ոչ մի ազգի և դավանանքի խտրականության չեն ենթարկվելու և ի նշան հայրենասեր ընկերներ լինելու` կողք կողքի են պառկելու»:
Մեկ այլ ենթադրությունն էլ վերաբերում է նրան, թե Սուրբ Հակոբ գերեզմանոցում 1919 թ. Ցեղասպանության հուշարձան է կառուցվել: Ճիշտ է, որ նշյալ տարի Ստամբուլում այդ նպատակով մի կոմիտե է հիմնվել, և ոգեկոչման մի շարք արարողություններ ծրագրվել: Ականավոր հայ մտավորական Թեոդիկը ևս ընդգրկված է եղել այդ կոմիտեում. այդ պատճառով է նա սկսում ժողովել ու գրի առնել 1915 թ. տարված կամ սպանված հայերի կենսագրությունները: Դժբախտաբար, հայտնի չէ, թե Թեոդիկի «Ապրիլտասնմեկյան հուշարձան» վերնագրով գրքի շապիկին ներկայացված լուսանկարի հուշարձանը Սուրբ Հակոբ գերեզմանատան հուշարձանն է, թե ոչ: Քանի որ Ռիտա Քույումջյանի գրքում, որտեղ ներկայացվում են Թեոդիկը և նրա հիմնած հիշյալ կոմիտեն, խոսք անգամ չկա այդ հուշարձանի մասին, և քանի որ մենք այդ հուշարձանն արտացոլող ոչ մի լուսանկար չունենք, այդ տեղեկությունն առայժմ ընդամենը ենթադրության բնույթ է կրում:
Դատական գործն սկսում է
Բեյօղլու թաղամասի ամենաբանուկ և ընդարձակ պողոտայի վրա գտնվող Սուրբ Հակոբ գերեզմանատունն ունի լայն և բավականին արժեքավոր հողատարածք: Այդ պատճառով 19-րդ դարի վերջին մեկնարկած հողատարածքի բռնագրավման ջանքերը շարունակվում են նաև հնի հետ բոլոր առնչությունները կտրած մի նոր Ստամբուլ ստեղծել նպատակադրված հանրապետության շրջանում:
Այդ նպատակի ուղղությամբ 1931 թ. Ստամբուլի քաղաքապետարանը պնդելով, թե տարածքը պատկանում է Սուլթան Բայազետ Վելի անվամբ մի վաքըֆի, այն, մյուս լքյալ գերեզմանոցների պես, քաղաքապետարանին փոխանցելու պահանջով դիմում է Կադաստրի վարչություն և դատական գործ հարուցելով` դատական գործընթաց սկսում:
Ինչպես նշվում է Արմավենի Միրօղլուի հոդվածում, դրան ի պատասխան` համայնքը, Նյութական խորհրդի միջոցով անհրաժեշտ փաստաթղթերը հավաքելով, Անկարայի Կադաստրի գլխավոր կենտրոն է ուղարկում երկու ներկայացուցիչների, ովքեր բացատրում են, որ Փանգալթըի հայկական գերեզմանատունը լքված չէ, ընդամենը ժամանակի ընթացքում, առողջապահական նկատառումներից ելնելով, այնտեղ արգելվել է մեռյալներին թաղել: Թեև այդ տարեթվից հետո բազմիցս հայտնում են, թե արձանագրվել է, որ այդ հողատարածքը հայկական համայնքի սեփականությունն է, և այդ պատճառով այն չեն բռնագրավի, սակայն Կադաստրի կենտրոնը Ստամբուլի կադաստրի վարչությանը հրամայում է տարածքը գրանցել քաղաքապետարանի անունով:
Տվյալ ժամանակաշրջանի պատրիարք Մեսրոպ Նարոյանը հետևում է դատական գործընթացին` որպես հայկական համայնքի ներկայացուցիչ, և ներգրավվում գործում: Երբ քաղաքապետարանը, Սուրբ Հակոբ գերեզմանատունը բռնագրավելուց բացի, կալանք է դնում նաև գերեզմանոցին պատկանող անշարժ գույքերի եկամուտների վրա, պատրիարք Նարոյանը և փոխանորդ Գևորգ Թորգոմյանը, գերեզմանոցի լքյալ չլինելու հիմքով, պատրիարքարանի անունից դատական գործ են հարուցում քաղաքապետարանի դեմ: Պատրիարքարանի փաստաբաններ Մաքսութ Նարլըյանը և Նեջաթի բեյը պահանջում են, որպեսզի թույլ չտրվի, որ գերեզմանատունը պաշտոնապես անցնի քաղաքապետարանին, քանի դեռ դատարանը դատավճիռ չի կայացրել: Քանի որ դատական գործն ընթացքի մեջ էր, դատարանն ընդունում է այդ պահանջը` քաղաքապետարանի` տարածքը ուշ ձեռք բերելու պատճառով ի հայտ գալիք մյուս կորուստների դիմաց 20 հազար լիրայի չափով երաշխավորագիր ցույց տալու պահանջով:
Այդ որոշումից անմիջապես հետո քաղաքապետարանի դատապաշտպանները պնդում են, թե Թուրքիայում հայկական համայնք և որևէ հայկական պատրիարքարան գոյություն չունի, քանի որ Նախարարների խորհրդի` 1915 թ. հուլիսի 19-ին ընդունած որոշման համաձայն` Հայոց պատրիարքարանն աքսորվել և փոխադրվել է Երուսաղեմ: Նրանց նպատակն է լինում ապացուցել, թե պատրիարք Նարոյանը համայնքի անունից դատական գործ հարուցելու իրավունք չունի: Պատրիարքարանի փաստաբանները, գերեզմանատան դատական գործը մի կողմ դնելով, ստիպված են լինում դատարանին ներկայացնել հայկական համայնքի գոյությունը հաստատող ապացույցներ: Պատրիարքության և պատրիարքարանի կանոնադրությունը հաստատելը ցույց տվող մի որոշմնագիր, որը թվագրված է լինում 1915 թ. հոկտեմբերի 18-ով, հերքում է քաղաքապետարանի դատապաշտպանների առարկությունները, և դատարանը, քաղաքապետարանի պահանջները մերժելով, ընդունում է, որ պատրիարքարանն իրավունք ունի դատական գործ հարուցել: Այդպիսով, հաստատված է լինում, որ Թուրքիայում առկա է իրավաբանական անձանց բոլոր իրավունքներն ունեցող հայկական համայնք, և գոյություն ունի կրոնական հաստատությունների անունից իրավունքի տեր, հոգևոր առաջնորդ Նարոյանը:
Ահմեդ Ռեֆիքի «դատողությունը»
Դատարանը պահանջում է, որ սահմանվեն Սուլթան Բայազետ Վելի վաքըֆի սահմանները, և նշանակում է չորս մասնագետներից բաղկացած մի հանձնաժողով, որի կազմում են ընդգրկվում նաև պատմաբան Ահմեդ Ռեֆիկ Ալթընայը (Ահմեդ Ռեֆիքը հայ հանրությանը հայտնի է առավելապես «Երկու կոմիտե, երկու ոճիր» գրքով-Ակունքի խմբ.) և Ստամբուլի հնագիտական հուշարձաններ թանգարանների տնօրեն Ազիզ Օգանը: Ալթընայը պնդելով, թե գերեզմանատան` հայերին պատկանած լինելը ցույց տվող փաստաթղթերը կեղծ են, «գիտական» ճանապարհներով նշում է, թե հողատարածքը հանդիսանում է Սուլթան Բայազետ Վելի վաքըֆի սեփականությունը:
Այդ գործընթացում Թուրքիայի մամուլում մեծանում է ուշադրությունը` Սուրբ Հակոբ գերեզմանատան դատական գործի հանդեպ: Հրապարակված լուրերում, ընդհանուր առմամբ, դրվատանքով է խոսվում, որպես պատմաբան, դատական գործում ներգրավված Ալթընայի մասին: Վերջինս «Աքշամ» պարբերականին մի հարցոզրույց է տալիս` Սուրբ Հակոբ գերեզմանոցի դատական գործընթացի վերաբերյալ: Նա սույն հարցազրույցում, որում ներկայացնում է դատական գործի համար իր պատրաստած զեկույցի պատմական հենքը, հետևյալ խոսքերով է հայտնում պատրիարքարանի փաստաբան Նեջաթի բեյի կողմից դատավարության ժամանակ հիշատակված ամրոցի մասին տեղեկությունների թերի լինելու փաստը. «Թուրքն ամեն ինչ կավերի, բայց իր իսկ կառուցած ամրոցը` երբեք»:
«Հայտնի» վերջը
Մասնագետների պատվիրակությունը կատարած ուսումնասիրությունների հիման վրա կազմված զեկույցում նշում է, թե գերեզմանոցի հողատարածքը պատկանում է Սուլթան Բայազետ Վելի վաքըֆին: Վաքըֆների վարչությունում կայացած ժողովում Ահմեդ Ռեֆիք բեյը օրինակներ է բերում այն փաստաթղթերից, որոնցում առաջ է քաշվում այն «փաստը», թե տարածքը պատկանում է Սուլթան Բայազետ Վելի վաքըֆին, և տեղեկություններ հաղորդում վաքըֆի սահմանների մասին:
1933 թ. Ստամբուլի դատարանը, այդ զեկույցի վրա հիմնվելով, Սուրբ Հակոբ հայկական գերեզմանատունն ընդունում է որպես լքյալ գերեզմանոց և որոշում տարածքը հանձնել քաղաքապետարանին: Ահմեդ Ռեֆիք Ալթընային մի տուն է հատկացվում` «միլիարդների արժեք ունեցող նպաստի» համար:
Այդ ընթացքում Սուլթանահմեթ թաղամասում գտնվող Արդարադատության շենքը, որտեղ և գտնվում էին դատական գործին առնչվող բոլոր փաստաթղթերը, մեջտեղից վերացվում է` 1933 թ. դեկտեմբերի 3-ին բռնկված հրդեհի պատճառով: Դրա հետևանքով Սուրբ Հակոբ գերեզմանատան դատական գործը հետաձգվում է` մինչև որ դատարանները վերստին գործեն: Մինչդեռ, ինչպես հայտնում է Արմավենի Միրօղլուն, այդ բոլոր վավերագրերի մեկական օրինակները պահպանվում են նաև Կադաստրի վարչությունում և քաղաքապետարանում:
1931 թ. մարտի 1-ին վերսկսված Սուրբ Հակոբ գերեզմանատան դատական գործն ավարտվում է 1934 թ. նոյեմբերի 26-ին: Դատարանը, որպես հավելում մյուս վճիռների, որոշում է, որ պատրիարքարանը պետք է վճարի դատարանի ծախսերը և քաղաքապետարանի դատապաշտպանի 150 լիրա աշխատավարձը:
Մի երկրորդ դատական գործ
Որոշ ժամանակ անց Բեյօղլուի Երեք խորան եկեղեցու ղեկավար խորհրդի նախագահ, պրոֆ. Հովսեփ Ջելալը թույլ տրված անօրինությունը վերացնելու նպատակով մի նոր դատական գործ է հարուցում` պահանջելով «նախազգուշական միջոցներ» ձեռնարկել: Դատարանն այն ընդունում է` պահանջելով, որ երաշխավորվեն գերեզմանոցի վրայի կառույցները և 10 հազար լիրա, և որոշում, որ կառույցների գտնված այդ հատվածները մինչև դատական գործի հանգուցալուծումը մնան համայնքին: Սակայն քաղաքապետարանը, դատական գործընթացի ավարտին չսպասելով, կառույցների համար սեփականության վկայագրեր հանել տալով` ծրագրում է վաճառել այդ տարածքները, որոնց քարտեզները պատրաստել էր տվել: Այդ ընթացքում դատարանը, որին դիմել էին հողատարածքի համար գին սահմանելու հարցով, մի հանձնաժողով է հիմնում` տարածքի 3 տարի առաջվա և տվյալ պահի գնի մեջ եղած փոփոխությունը սահմանելու նպատակով: Երբ որոշվում է, թե հողատարածքը գնի կորուստ է կրել, քաղաքապետարանը պահանջում է փոխհատուցում և 3 տարվա վարձերի ընդհանուր վճարը:
Դրանից անմիջապես հետո Կադաստրի կենտրոնական խորհուրդը վճռում է տարածքի սեփականության վկայականը տալ քաղաքապետարանին: Դատարանի ստեղծած վերոհիշյալ հանձնաժողովի զեկույցում նշվում է, թե տարածքը 3 տարվա մեջ 124 հազար լիրայի չափով կորուստ է կրել: Քաղաքապետարանը, այդ արժեքին հավելելով նաև վաճառքի ուշացումից առաջացած կորուստը, պատրիարքարանի և փոխանորդների դեմ հարուցում է 180 հազար լիրայի չափով փոխհատուցման դատական գործ: Ըստ լրագրող Ասըմ Ուսի ենթադրության` պատրիարքարանը այդ գինը վճարելու հնարավորություն չունենալու պատճառով գործի մեջ է ընդգրկում Սաբուր Ամի բեյին, որը ստիպում է քաղաքապետարանին հրաժարվել դատական հայցից: Սաբուր Սամի բեյը դրա դիմաց ստանում է գերեզմանոցի տարածքի` պատրիարքարանի ձեռքը մնալիք մոտ 6 հազար քմ մասը: Նա այդ տարածքը վաճառքի է հանում Ազգային վերաապահովագրության վարչության անունից և այն ծախում 60 հազար լիրայով: Այդ ժամանակ գերեզմանոցի առջևի խաչն ու ցուցատախտակն արդեն իսկ վաղուց էին վերացվել, և վերջինս ներկայում գտնվում է Շիշլիի հայկական գերեզմանոցում:
Գերեզմանոցը ոչնչանում է
Թեև վաքըֆը հետագայում մի նոր դատական գործ է հարուցում` տարածքն իրեն պատկանած լինելու պնդմամբ, սակայն` ապարդյուն: Այդպիսով, քաղաքապետարանի և հայկական համայնքի միջև երկար տարիներ ձգված սույն խնդիրը, Ներքին գործերի նախարարության հրամանով, վերջ է գտնվում Ստամբուլի նահանգապետ Մուհիթին Ուսթյունդաղի և Բեյօղլուի Ուչ Հորան վաքըֆի ղեկավար խորհրդից Արշակ (Ադիլ) Սուրենյանի միջև կնքված պայմանագրով (մի ժամանակ Աթաթուրքի ատամնաբույժը եղած Արշակ Սուրենյանը Գալաթասարայի նախկին նախագահ Ֆարուք Սյուրենի պապն է): 850 հազար քմ տարածքն անցնում է քաղաքապետարանին, իսկ պատրիարքարանին են մնում 6 հազար քմ հողատարածքը և 3200 լիրա արժեցած դատական ծախսերը հոգալը:
Նոր Ստամբուլի հիմքը
Սուրբ Հակոբ հայկական գերեզմանատունը, չնայած այդ բոլոր ջանքերին և արդար պայքարին, 1939 թ. ամբողջությամբ բռնագրավվում է: Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին քանդվում է, գերեզմանների տերերին ժամկետ է սահմանվում` գերեզմանները տեղափոխելու համար: Այնուհետև գերեզմանոցի վրա սկսում են մեծ շինություններ տնկվել, Էլմադաղն էլ (թաղամաս Ստամբուլում-Ակունքի խմբ.) ստանում է իր ներկայիս տեսքը: Գերեզմանաքարերի մեծ մասն օգտագործվում է քաղաքի նախագծող Հենրի Պրոստի հեղինակած նոր Էմինոնյուի (թաղամաս Ստամբուլում-Ակունքի խմբ.) հրապարակի վերակառուցման և զբոսայգու աստիճանների կառուցման մեջ:
1939 թ. Սուրբ Հակոբ գերեզմանատան դատական գործը վերաբացվում է` որպես իշխանությունների կողմից հաշիվ մաքրելու միջոց: Այդ գործընթացում հանրապետության նախագահ Իսմեթ Ինոնյուի կողմից գրեթե պաշտոնազրկված Մուհիթին Ուսթյունդաղի դեմ «պաշտոնի չարաշահման» մեղադրանքով դատական գործի հարուցման պատճառ դարձած գերեզմանոցի ճակատագիրը փոխելու ուղղությամբ ոչ մի արդյունք չի գրանցվում: Գործը հանգուցալուծվում է Ուսթյունդաղին 50 լիրա տուգանք վճարելու որոշմամբ` առանց նախարարությանը տեղյակ պահելու գործ տեսած լինելու հիմքով:
Լյութֆի Քըրդարից հետո պաշտոնն ստանձնած քաղաքապետ, պրոֆ. Ֆահրեթին Քերիմ Գյոքայը սկսում է տարածքը վաճառել: Սկզբնապես հյուրանոց կառուցելու նպատակով Քոչին (ամենամեծ հոլդինգներից մեկը հանրապետական Թուրքիայում-Ակունքի խմբ.) վաճառված տարածքի վրա այսօր գտնվում են Դիվան, Հիլթոն և Հըյաթ Ռեջընսի հյուրանոցները, Գեզի զբոսայգին, Թուրքիայի պետական հեռուստառադիոընկերության` Ստամբուլում գտնվող ռադիոտունը և Հարբիյեի զինվորական թանգարանի մի մասը:
Ռեժիմի շինարարական քարերը
Սուրբ Հակոբ հայկական գերեզմանատան դատական գործը, որպես անարդարության դեպք, կանգնած է մեր առաջ: Գերեզմանոցը հետ վերցնելը, գերեզմանատուն, որի վրա դրված են պաշտոնական գաղափարախոսության այնպիսի շինարարական քարեր, ինչպիսիք են` պետական ռադիոտունը և զինվորական հաստատությունը, այսօր գրեթե անհարին է «իրավական» տեսանկյունից: Սակայն ակներև է նաև, որ նմանատիպ անարդարությունների հանդեպ լուռ մնալով, բռնազավթումները կոծկելով` չենք կարող հանգիստ գտնել: Սուրբ Հակոբի օրինակը ընդամենը մեկն է այն դեպքերից, երբ Թուրքիան հանգիստ չի թողնում անգամ իր ոչ մուսուլմանների հանգուցյալներին, որոնց գերեզմանաքարերն օգտագործում է` մի նոր Ստամբուլ և մի նոր Թուրքիա կառուցելու համար: Այն թափանցիկությունը, որի կարիքն ունենք այսօր, առերեսումը և պաշտոնական շուրթերից դուրս գալիք ներողությունը թերևս կապահովվեն, որ Սուրբ Հակոբ գերեզմանոցում ամփոփված հոգիները հանգիստ գտնեն… Գուցե միայն այն ժամանակ իրոք կկարողանանք թաղել մեր «հանգուցյալներին»:
Նյութը ներկայացնում ենք կրճատումներով:
Թարգմանությունը` Մելինե Անումյանի
Akunq.net
