Մելինե Անումյան

Թարգմանաբար մեր ընթերցողներին ենք ներկայացնում թուրք հոդվածագիր Օմեր Այմալըի` Քազըմ Կարաբեքիրի «որբախնամ» գործունեությանը նվիրված մի հոդված: Ինչպես հայտնի է, Ազգայնական շարժման տարիներին Արևելյան ռազմաճակատի հրամանատարը եղած Քազըմ Կարաբեքիրը Էրզրումի (Կարին) շրջակայքում փողոցներից կամ էլ նրանց խնամել անկարող ազգականների մոտից հավաքել էր որբ մնացած 2000 աղջիկ, 4000-ի չափ էլ տղա երեխաների և տղաներից ստեղծել Gürbüzler Ordusu-ն (Առույգ պատանիների բանակը): Այս մանուկները ստացել էին ռազմական կրթություն, անգամ դահուկորդի դասընթացներ անցել, նրանց մի մասն արհեստներ էր սովորել Արդյունաբերական դպրոցում, որը հագուստ և կոշիկ էր մատակարարում քեմալական բանակին: Անկախ նրանից, թե որտեղ էին նրանց տեղավորում, բոլորին էլ դաստիարակում էին թրքության գիտակցությամբ:

Կարաբեքիրի պահպանության տակ առնված ծնողազուրկ տղա երեխաների մեջ կային նաև հայ որբեր: Այս մանուկների շարքում առավել ընդունակները Կարաբեքիրի կողմից ուղարկվել էին Բուրսայի նորաբաց Ըշըքլար ռազմական լիցեյը` այնպես ներկայացվելով, թե իբր նրանք թուրք ընտանիքների որբեր էին, իսկ մնացածները մասնագիտություն էին ստացել և կյանք մտել: Թուրքերը Կարաբեքիրի այս գործունեությունը փորձում են ներկայացնել որպես մարդասիրական գործ` չփորձելով անգամ հարցնել, թե իրականում ինչո՞ւ էին տվյալ շրջաններում այդքան մեծ թվով հայ երեխաներ որբացել:

Կարաբեքիրի հիմնած սույն բանակը հիշեցնում է դևշիրմեի միջոցով ստեղծված ենիչերիների զորաբանակը: Հիրավի, գաղափարը գրեթե նույնն էր` դեռևս գիտակցական մակարդակի չհասած այլազգի երեխաներին դաստիարակել որպես մոլի մուսուլման և թուրք` ընդդեմ սեփական ժողովրդի: Համամիտ չլինելով հանդերձ հոդվածագրի և թուրք հասարակության շրջանում տարածված այն տեսակետի հետ, թե Կարաբեքիրը մարդասիրական գործ է կատարել (իրականում այդ երեխաներն օգտագործվել են թուրքական բանակին աջակցելու և այլ նպատակներով), այնուամենայնիվ տեղին համարեցինք մեր կայքում հրապարակել սույն հոդվածը`  նկատի ունենալով այն, որ նյութը կարող է որոշ տեղեկություններ հաղորդել Կարաբեքիրի կողմից ստեղծված այդ «Մանուկների բանակի» մասին, կազմակերպություն, որում օգտագործվել են նաև Հայոց ցեղասպանության տարիներին որբացած հայ երեխաները:

Օմեր Այմալը

Արդեն 1920 թ. մայիսին Էրզրումում (Կարին-Ակունքի խմբ.) ապրող երեխաների թիվը հասել էր 1650-ի: Կարաբեքիրը 1920 թ. մայիսի 1-ին Էրզրումի բնակչության մասնակցությամբ իրականացրած ծրագրի ժամանակ հայտարարեց, որ իր ստեղծած սույն կառույցին տվել է «Մանուկների բանակ կազմակերպություն» (Çocuklar Ordusu Teşkilatı) անվանումը:

Ազատագրական պայքարի (Ազգայնական շարժման-Ակունքի խմբ.) առաջատար հրամանատարներից Քազըմ Կարաբեքիր փաշան պաշտոնավարել էր Արևելյան Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստանում-Ակունքի խմբ.)` որպես 15-րդ զորաբանակի հրամանատար: Նա իր պաշտոնավարման ընթացքում, հաջողակ ռազմական գործունեության հետ մեկտեղ, կարևոր պաշտոններ է ստանձնել նաև տվյալ շրջանի հասարակական, մշակութային և կրթական ոլորտները զարգացնելու ուղղությամբ: Տարիներ տևած պատերազմների հետևանքով արևելյան վիլայեթներում կային զոհված հազարավոր երեխաներ, ինչպես նաև` որբ ու անտեր մնացած մանուկներ: Այդ երեխաները կենաց պայքար էին մղում` չքավորության մեջ: Ակնհայտ էր, թե ինչ պետք էր անել, որպեսզի այդ անտեր մնացած մանուկներն  իրենց ապրուստը վաստակելու հնարավորություն ունենային. փրկել նրանց փողոցներից և լավ կրթություն տալով` մասնագիտության տեր դարձնել նրանց: Քազըմ Կարաբեքիրն էլ, այդ նպատակով տվյալ շրջանում բազմաթիվ կրթօջախներ հիմնելով, ջանքեր գործադրեց` որբ ու անտեր մնացած այդ երեխաների համար կրթության հնարավորություն ստեղծելու ուղղությամբ:

«Մանուկների բանակ կազմակերպությունը» (Çocuklar Ordusu Teşkilatı)

Կարաբեքիրի` այդ ուղղությամբ առաջին անգամ գործունեություն ծավալեց` արևելք ժամանած իր առաջին իսկ օրերից: 1919 թ. Էրզրում գնալիս Բայբուրդում (Բաբերդ-Ակունքի խմբ.) իր հանդիպած խնամքի կարոտ մանուկներին հրամայել էր տեղափոխել Էրզրում: Սակայն Կարաբեքիրի հիմնական աշխատանքն սկսվեց Էրզրումում: Անտեր մանուկներին մասնագիտություն ստանալու հնարավորություն ընձեռելու համար 1919 թ. մայիսի 24-ին Էրզրումի որբատնից (Erzurum Darüleytam’ı)  վերցրած 12 տարեկանից ցածր 33 երեխաներին ներգրավեց 2 ռազմական կորպուսների արդյունաբերական բրիգադներում:

Չնայած անտեր մնացած երեխաների թվի ավելցուկին` Էրզրումի ֆիզիկական պայմանները բավարար չէին: Քանի որ գրավման (ի նկատի ունի ռուսների կողմից Էրզրումի գրավումը 1916 թ. փետրվարին-Ակունքի խմբ.) պատճառով ավերված շենքերում անհնար էր կրթական գործունեությունը, գործի անցան` դրանք նորոգելու ուղղությամբ: 1919 թ. հոկտեմբերի 1-ին բացվեց մի գիշերօթիկ դպրոց: Նորաբաց դպրոցների շարքում էին նաև մի տարրական դպրոց ու մի մանկապարտեզ: Հիմնական կրթություն մատուցող դպրոցներից բացի, առանձնահատուկ նշանակություն էր տրվում նաև մասնագիտական կրթություն ապահովող դպրոցներին: Այդ նպատակով Էրզրումում տեղակայված զորանոցում գործող Գործի օջախ (İş Ocağı) փոխադրվեց մոտ 100 երեխա:

Այդ օջախում տրվում էին նաև ավտոմեքենաների վերանորոգման և վարորդական դասընթացներ: Դրա համար այն կոչվում էր Ավտոմեքենայի դպրոց (Otomobil Mektebi): Քիչ անց այդ դպրոցին կից բացվեց նաև Ոսկերչության դպրոցը (Kuyumculuk Mektebi):

Արդեն 1920 թ. մայիսին Էրզրումում ապրող երեխաների թիվը հասել էր 1650-ի: Կարաբեքիրը 1920 թ. մայիսի 1-ին Էրզրումի բնակչության մասնակցությամբ իրականացրած ծրագրի ժամանակ հայտարարեց, որ իր ստեղծած սույն կառույցին տվել է «Մանուկների բանակ կազմակերպություն» անվանումը:

Մանուկների ավան (Çocuklar Kasabası)

Էրզրումում, որտեղ գտնվում էր Կարաբեքիրի բանակատեղին, այդ կարևոր կրթական գործունեությունը ղեկավարելիս նա շահել էր Ազատագրական պայքարի բեկումնային կետերից մեկը հանդիսացող Կարսի հաղթանակը: Կարսում հայերին պարտության մատնած Կարաբեքիրը Սարիղամիշը վերածեց բանակի կենտրոնակայանի: Երբ իր ռազմակայանն այստեղ էր տեղափոխում, ազդեցիկ եղավ այն, որ ռուսներից բազմաթիվ ժամանակակից շինություններ էին մնացել: Կարաբեքիրը քաղաքում գտնվող այդ ժամանակակից կառույցները հիանալի տեղ էր համարել` որպես «Մանկական բանակի» կրթօջախ, և ցանկացել այդ վայրը վերածել Մանուկների ավանի:

Կարաբեքիրը բանակատեղիի փոխադրումից հետո Էրզրումում հիմնած դպրոցների մի մասը տեղափոխեց Սարիղամիշ: Սակայն դա փոխադրում չէր ընդամենը: Այս վայրը ևս վերածվելու էր Մանուկների ավանի: Արևելյան նահանգներում հասարակական կյանքի, մասնագիտության ձեռք բերման, խնամքի կարոտ, որբ ու չքավոր երեխաներին կյանք մտցնելու համար 1921 թ. նոյեմբերի 12-ին հիմնեց նաև Երեխաներին հովանավորող ընկերությունը (Çocukları Himaye Cemiyeti): Այդպիսով, նա Էրզրումում ծավալած իր գործունեությունը շարունակեց նաև Սարիղամիշում:

Երեխաներին հովանավորող ընկերության առաջին գործը եղավ նախակրթարանի բացումը: Ըստ ժամանակի պահանջների` ժամանակակից կրթություն ապահովող սույն դպրոցում աշակերտներին, որպես գործնական պարապմունք, ուսուցանվում էր ձեռքի աշխատանք, մատուցվում` երաժշտական և բարոյագիտական խաղեր: Սարիղամիշում բացված դպրոցներից մեկն էլ Առողջապահության դպրոց (Sıhhiye Mektebi) դարձավ: Աղքատ և անտեր երեխաներին առողջ դաստիարակելու նպատակը հետապնդող սույն դպրոցը 1921 թ. մայիսին տվեց 30 շրջանավարտ, իսկ 1923 թ. մայիսին` 20: Այստեղ կրթություն ստացած սաները սկսեցին առողջապահության ոլորտում ծառայել Արևելյան վիլայեթներում: Սարիղամիշում բացված մեկ ուրիշ դպրոց էր Սարիղամիշի ռազմական վարժարանը (Sarıkamış Askeri İdadisi), որի կապակցությամբ Կարաբեքիրն ասում էր. «Այլևս Մանուկների մեր ավանը լիովին հիմնադրված եղավ իր կադրերով»:

Քազըմ Կարաբեքիրը Սարիղամիշում, որն անվանել էր Մանուկների ավան, բացի այդ դպրոցներից, բացել էր նաև բազմաթիվ դասընթացներ: Մանկաբարձության, ատամնաբուժության, էլեկտրիկի, կինեմատոգրաֆիայի և լուսանկարչական դասընթացների շնորհիվ ձգտում կար շրջանն ապահովել այն մասնագետներով, որոնց կարիքն զգացվում էր: Անվճար կերպով մատուցվող սույն դասընթացները հնարավորություն ընձեռեցին, որպեսզի բազմաթիվ չքավոր և անտեր մանուկներ մասնագիտության տեր դառնան:

Որբերի հայրը

Երբ մոտեցավ 1922 թ., Մանուկների բանակը կազմակերպվեց 17 գնդերով` Սարիղամիշը, Տրապիզոնը, Կարսը, Կաղզմանը (Կաղզվան-Ակունքի խմբ.), Բայազետը, Իգդիրը, Արդահանը, Արդվինը, Ռիզեն, Սյուրմենեն և Էրզինջանը (Երզնկա-Ակունքի խմբ.) ներառյալ: Այս բոլոր դպրոցները ենթակա էին Սարիղամիշում գտնվող Մանուկների բանակ կազմակերպությանը: Ամեն մի դպրոց նույն ոճի մեկական դրոշ ուներ, որի վրա դրոշմված էր գնդի համարը: 1923 թ. այդ դպրոցներում ուսանող երեխաների թիվը մոտեցել էր 6000-ի: Կարաբեքիրը նույն վերաբերմունքն է ցուցաբերել ոչ միայն մուսուլման որբուկների, այլ նաև` հայ ծնողազուրկ մանուկների հանդեպ: Նա Տրապիզոնում մի դպրոց էր հատկացրել որբացած հայ երեխաների համար:

Քազըմ Կարաբեքիր փաշան անձամբ կազմակերպած այդ կրթադաստիարակչական գործունեությամբ տեր կանգնեց շրջանի որբ ու անտեր մանուկներին: Անտեր երեխաներին մահից և չքավորությունից փրկելով` ապահովեց, որ նրանք մասնագիտության տեր դառնան: Այդ աշխատանքների շնորհիվ արևելքում իր գրանցած ռազմական հաջողությունների հետ մեկտեղ մանուկներին հայր դարձավ: Նրան անվանեցին Որբերի հայր:

Աղբյուրներ` Քազըմ Կարաբեքիր, «Երեխաների մեր դատը»

Մաքբուլե Սարըքայա «Մանուկների մի ավան»

http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=216889

Akunq.net