Գևորգ Վարդանյան
Պատմական գիտությունների թեկնածու
Օսմանյան տիրապետության տակ գտնվող երկու քրիստոնյա ժողովուրդների` հայերի և հույների` սուլթանական բռնատիրության դեմ համագործակցության վաղ օրինակները հասնում են 17-րդ դար[1]: 1821 թ. սկսած` հույների ազատագրական պայքարը գլխավորած «Ֆիլիկի Էթերիա» գաղտնի կազմակերպությանն անդամագրվել են նաև հայեր, ովքեր այդ ապստամբության նպաստավոր ելքի հետ էին կապում հայ ժողովրդի ազատագրությունը[2]:
Հայ-հունական համագործակցության նոր շրջան է սկսվում 1890-ական թթ. աբդուլհամիդյան «զուլումի» տարիներին: 1890 թ. հուլիսին Գում Գափուի ցույցից հետո Հունաստան են անցնում հայ փախստականների բազմաթիվ խմբեր: Կ. Պոլսից Աթենք է տեղափոխվում նաև Հնչակյան կուսակցության կենտրոնական վարչությունը և հնչակյան նշանավոր գործիչներ Ռուբեն Խանազատյանն ու Միհրան Տամատյանը: Նրանք կապ են հաստատում հույն ազգայնականների հետ, իսկ Հնչակյան կուսակցությունը պաշտոնապես միանում է «հռչակավոր Արևելյան դաշնակցությանը» (Անատոլիքի Օմոսպոնդիա – Confederation Orientale), որը կազմված էր մակեդոնական, ալբանական և կրետական հույն հեղափոխական մասնախմբերից՚[3]: Դրա նպատակը թուրքական բռնատիրության դեմ միասնաբար հանդես գալն էր: 1897 թ. հույն-թուրքական պատերազմի ժամանակ Հունաստանի տարածքում Հնչակյան կուսակցությունը կազմակերպում է 600 հոգուց բաղկացած հայ կամավորների մի խումբ` խմբապետ Նշան Միրաքյանի հրամանատարությամբ, որն ակտիվ մասնակցություն է ունենում պատերազմական գործողություններին և պարգևատրվում հունական բանակի հրամանատարության կողմից[4]:
Հայ և հույն ժողովուրդների համատեղ պայքարելու ձգտումը լայնորեն դրսևորվել է նաև Բալկանյան պատերազմների ժամանակ: Հայտնի է, որ Առաջին Բալկանյան պատերազմի ժամանակ բուլղարական բանակի կազմում թուրքերի դեմ մարտնչում էր հայկական մի զորամիավորում` («Հայկական վաշտ») Անդրանիկի և Գարեգին Նժդեհի գլխավորությամբ: «Հայկական վաշտը» մասնակցեց բազմաթիվ հունական բնակավայրերի ազատագրությանը: Իսկ մինչև Երկրորդ պատերազմի սկիզբը զորամասն ինքնակազմալուծվում է` չցանկանալով մասնակցել հունական բանակի դեմ մղված ռազմական գործողություններին: Անգամ օսմանյան և բուլղարական բանակներ զորակոչված հայ զինվորները հարյուրներով անցնում էին հունական բանակի կողմը: Միայն Սալոնիկում 1913 թ. հաստատվել էր հույների կողմն անցած 700-800 հայ զինվոր[5]:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Օսմանյան կայսրության տարածքում գրեթե զուգահեռաբար իրականացվում էր երկու ժողովուրդների զանգվածային կոտորածների և տեղահանությունների քաղաքականություն: Երկու բախտակից ազգերը, տեսնելով և հասկանալով իրենց դրության ընդհանրությունը, ելքը տեսան համագործակցության մեջ: Շատ վայրերում նրանք օգնում էին միմյանց կամ հանդես էին գալիս միասնաբար:
Այն վայրերում, որտեղ հայ և հույն բնակչությունն ապրել է հարևանությամբ, 1915-1923 թթ. Հայոց ցեղասպանության ժամանակ տեղի են ունեցել համատեղ ինքնապաշտպանության բազմաթիվ դեպքեր: Դա դրսևորվել է Տրապիզոնում, Սամսունում և այլ վայրերում: 1916-1922 թթ. այդ շրջաններում կազմվել են հայ-հունական միացյալ մարտախմբեր: Հատկանշական է Ջանիքի լեռներում (Ամիսոսի և Սամսունի միջև) հայկական հայդուկային մարտախմբերի մղած երկարատև գոյամարտը, որի ընթացքում` 1916 թ. նոյեմբերին, ծանր կորուստների գնով փրկվել և ռուսական բանակի կողմից գրավված տարածք է փոխադրվել մոտ 200 հույն ընտանիք[6]:
Հույները ևս իրենց հերթին հնարավորության սահմաններում օգնում էին հայերին` թուրքական յաթաղանից փրկվելու համար: Բազմաթիվ հայեր Մեծ եղեռնի տարիներին ապաստան գտան հույների տներում, հայ երեխաներ էլ` հունական Ուղղափառ եկեղեցու հաստատություններում[7]: Այս առումով հատկապես աչքի ընկավ Տրապիզոնի հույն միտրոպոլիտը, ով 1915 թ. փրկեց 200 հայ տղայի և նրանց տեղավորեց որբանոցներում[8]: Նրա շնորհիվ նաև 150 հայ աղջիկ տեղավորվեց հունական ընտանիքներում: Սակայն թուրքական կառավարությունը, տեղեկանալով այդ մասին, զինվորականների միջոցով նրանց դուրս բերեց իրենց թաքստոցներից, բոլորը բռնաբարվեցին կամ խողխողվեցին, ոմանք նույնիսկ բացեիբաց` փողոցի մեջ` հենց միտրոպոլիտի դռան առջև[9]:
Միտրոպոլիտը կատարեց հայանպաստ այլ քայլեր ևս: Երբ ջարդերից հետո Տրապիզոնի հայերի գույքը հանվեց հրապարակային աճուրդի, ինչպես դա եղել էր Կարինում, իթթիհադականներին, ապա մյուս թուրքերին վաճառելուց հետո թույլ տրվեց, որ հույները ևս մասնակցեն գնումներին, սակայն միտրոպոլիտն արգելեց հույներին գնել հայերի իրերը[10]:
Առաջին աշխարհամարտի տարիներին հայ և հույն ժողովուրդների բարեկամությունը մեկ անգամ ևս դրսևորվեց` կապված Հունաստանում հայ գաղթականների զինվորագրման խնդրի հետ: Տեղի հայկական համայնքի ներկայացուցիչները դիմում են Է. Վենիզելոսին` խնդրելով նրան, որ հայ գաղթականները հույն գաղթականների նման չզինվորագրվեն հունական բանակ: Է. Վենիզելոսը, լսելով հայ պատվիրակների խնդրանքը, Պատերազմական նախարարությանը հատուկ հրաման է իջեցնում, որի համաձայն գաղթական հայերն ազատվում են զինվորական ծառայությունից[11]:
Այնուամենայնիվ, պետք է նշել, որ համագործակցության փորձերը մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը կրում էին «մասնավոր բնույթ» և հանդես գալիս առանձին դրվագներով: Միայն Օսմանյան կայսրության պարտությունից հետո իրական հնարավորություններ ստեղծվեցին հարաբերություններ հաստատելու և զարգացնելու ուղղությամբ: Այս շրջանում հայ-հունական համագործակցության առաջին քայլերը[12] ձեռնարկվեցին 1918 թ. սեպտեմբերին Աթենքի փոքրաթիվ հայկական գաղութի (շուրջ 300 հոգի) ղեկավարության կողմից: Նրանք շփման մեջ մտան հույն «իռեդենտիստների» դաշինքի հետ` հույն-հայկական լիգա ստեղծելու համար: Երկու պետությունների կառավարություններն սկսեցին ուղիներ փնտրել ընդհանուր գործողությունների համար: Հունական խորհրդարանն իր հիացմունքն արտահայտեց «հայ ազգի վերածնության» պայքարի համար և համոզմունք հայտնեց, որ Հունաստանը Հաշտության վեհաժողովում կպահանջի հայ ժողովրդի արդարացի բաղձանքների վերջնական ճանաչումն ու սրբագործումը[13]: Եվ իսկապես, 1919 թ. փետրվարի 3-ին և 4-ին Փարիզի վեհաժողովում Հունական խնդիրը ներկայացնելիս վարչապետ Է. Վենիզելոսը բարձրացրեց նաև Հայկական հարցը: Ըստ Վենիզելոսի` «Հայկական հարցը հնարավոր կլինի լուծել միայն վիլսոնյան սկզբունքների «լայն և մեծահոգի մեկնաբանությամբ» և, այդպիսով, դադարեցնել այն ժողովրդի տառապանքները, որը պատերազմի ընթացքում ջարդերի պատճառով կորցրեց ավելի քան մեկ միլիոն մարդ»[14]:
Հունական խորհրդարանի` Հայաստանին աջակցելու պատրաստակամությունն արտահայտվեց նաև հունական արքա Ալեքսանդրի` Պողոս Նուբարին ուղղված հաղորդագրության և Հայաստանի անկախությունը ճանաչելու մեջ[15]: Փաստորեն, Հունաստանը դարձավ նաև առաջին պետություններից մեկը, որը ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետությունը:
1918 թ. աշնանը սերտ համագործակցություն սկսվեց Կ. Պոլսի երկու` Հայկական և Հունական պատրիարքարանների միջև: Հատկապես կարևոր էր, որ երկու եկեղեցիների ներկայացուցիչների` Գ. Չոնեոսի և Դավթյանի համատեղ հայտարարությամբ որոշում ընդունվեց ստեղծել միասնական կոմիտե, որը պետք է զբաղվեր տեղահանված հայերի և հույների վերադարձի հարցերով: Բացի այդ որոշվեց, որ հայերը պետք է օժանդակեին հույներին Թրակիայի, Կ. Պոլսի, Նիկոմեդիայի սանջակի, Բրուսայի և Այդընի վիլայեթների պահանջատիրության հարցերում, իսկ իր հերթին հունական կողմը երաշխավորում էր իր աջակցությունն Արևմտյան Հայաստանի վեց վիլայեթների վերադարձման հարցում (Սեբաստիա, Խարբերդ, Էրզրում, Դիարբեքիր, Բիթլիս, Վան և ելք դեպի ծով Ադանայի հատվածով)[16]:
1919 թ. ընթացքում շարունակվեց հայ-հունական հարաբերությունների բնականոն զարգացումը, սակայն կային որոշ «անհարթություններ»` կապված Պոնտոսի խնդրի հետ: Հունաստանի վարչապետ Է. Վենիզելոսը համաձայնել էր, որ Տրապիզոնի վիլայեթն ընդգրկվի Հայաստանի մեջ: Եվ իրոք, 1919 թ. փետրվարի 3-ին և 4-ին Փարիզի հաշտության վեհաժողովում հունական պահանջը ներկայացնելիս նա ընդգծեց, որ Տրապիզոնի նահանգը պետք է ընդգրկվի Հայաստանի կազմի մեջ, չնայած որ այնտեղ հույները շատ ավելի են հայերից, սակայն Պոնտոսի հույն ազգաբնակչության համար, անկասկած, կապահովվեր իրավահավասարության և ինքնավար զարգացման իրավունք[17]: Այդ պահանջը տեղ գտավ նաև հայկական երկու պատվիրակությունների կազմած միացյալ հուշագրում[18]:
Սակայն շուտով պարզ է դառնում, որ Պոնտոսի խնդրի կարգավորման նման տարբերակը բուն Հունաստանում որոշ ընդդիմության է հանդիպում այն հույն քաղաքական գործիչների կողմից, ովքեր կողմնակից էին անկախ հունական «Պոնտոսի պետության» ստեղծմանը: Սակայն Վենիզելոսի դիրքորոշումն ամենևին էլ հասարակ հայասիրություն չէր: Բնականաբար, նրա համար առաջնայինը հույն ժողովրդի շահերն էին: Սակայն Վենիզելոսի լայնախոհությունը և քաղաքական հեռատեսությունը հնարավորություն էին տալիս նրան հասկանալու, որ հայ-հունական տարածքային ցանկացած հակասություն կուժեղացներ երկու պետությունների վրա դաշնակիցների ճնշումը, որից կշահեր Թուրքիան, իսկ կտուժեին և՜ հույները, և՜ հայերը:
Այնուամենայնիվ, Պոնտոսում տեղի հույները նպատակ ունեին ստեղծել անկախ պետություն: Նրանք ևս կազմում են պատվիրակություն, որը Փարիզի հաշտության վեհաժողովին հուշագիր է ուղղում[19]: Սակայն հարցի նման լուծումն իրական հնարավորություններ չուներ, ուստի պոնտոսցի հույները բանակցություններ են սկսում նաև Հայաստանի կառավարության հետ: Այդ նպատակով 1920 թ. հունվարին Երևան է ժամանում նաև միտրոպոլիտ Խրիսանթոսը (Ֆիլիպիդես (1882-1949))` Տրապիզոնի վերջին միտրոպոլիտը (1913-1923):
Ի վերջո, բանակցությունների արդյունքում Հայաստանի կառավարության նախագահի (Ալ. Խատիսյան) և Խրիսանթոսի ստորագրությամբ նամակներ ուղարկվեցին Հունաստանի կառավարության նախագահ Է. Վենիզելոսին ու Խաղաղության վեհաժողովում Հայաստանի ու Պոնտոսի պատվիրակություններին: Դրանցում մասնավորապես նշվում էր.
«1) (Երկու երկրները – Գ. Վ.) խնդրում են Խաղաղության կոնֆերանսի մանդատառու տերությանը հնարավորին չափ շուտ դաշնակցային զորքեր ուղարկել, որոնք ի վիճակի կլինեն կասեցնելու բոլշևիկների անխուսափելի առաջխաղացումը:
2) Հելլենական կառավարությունը նույն կերպ վարվի` օգնելու համար Պոնտոսի հույներին, որոնք հայերի հետ համաձայնության են եկել, որ ափ ելած զորքերը կառաջանան դեպի Երզնկա և Էրզրում, ընդդիմակայելու թուրքական կանոնավոր զորքին, իսկ հայկական բանակը կաշխատի կանգնեցնել բոլշևիկների հնարավոր առաջխաղացումը Կովկասում:
3) Խնդրում են Հելլենական կառավարությանը, որ Հունաստանից անհապաղ մարդիկ և ռազմամթերք առաքվեն` համալրելու հայկական բանակը»[20]:
Ի կատարումն այդ խնդրանքի` շուտով «Էլեֆթերիա» առևտրական շոգենավով Հունաստանից բերվում են «Գրա» մակնիշի 10.000 հրացան և 4 միլիոն փամփուշտ: Բացի այդ հունական բանակի գլխավոր հրամանատար Լեոնիդաս Պարասկևոպուլոսի կողմից 1920 թ. սեպտեմբերի 16-ի հրամանագրով «Պատերազմական խաչ» 2-րդ աստիճանի շքանշան է շնորհվում ազգային հերոս Անդրանիկ Օզանյանին[21]:
Փարիզում Վենիզելոսը մշտապես տեղեկություններ էր հաղորդում Պողոս Նուբարին և Ավ. Ահարոնյանին դաշնակիցների` Գերագույն խորհրդում տեղի ունեցող քննարկումների մասին և խորհուրդներ տալիս հայկական հարցերի պաշտպանության վերաբերյալ: Միաժամանակ հունական կառավարությունը երախտագիտության մեծ զգացում ուներ դաշնակցական պատվիրակ Միքայել Վարանդյանի` Սոցիալիստական 2-րդ Ինտերնացիոնալի ժամանակ հնչեցրած ելույթի համար, որն արդարացնում էր Զմյուռնիան հունական զինված ուժերի կողմից զբաղեցնելը և Փոքր Ասիայում հույների նպատակները[22]:
1920 թ. օգոստոսի 10-ին Սևրի պայմանագրի ստորագրումը երկու ժողովուրդների իղձերի իրականացումն էր: Հայերին և հույներին բաժին հասած երկարատև հալածանքներից, զրկանքներից ու ցեղասպանությունից հետո կարծես արդարացի լուծում էր տրվում նրանց ազգային ձգտումներին: Այդ ժամանակ Հունաստան է այցելում Ալեքսանդր Խատիսյանը և հանդիպումներ ունենում վարչապետ Է. Վենիզելոսի և արտաքին գործերի նախարար Նիկոլաոս Պոլիտիսի, ինչպես նաև Աթենքի ու Զմյուռնիայի հայ համայնքների հետ: Հունաստանում սկսում է գործել Հայաստանի դիվանագիտական առաքելությունը, որի գործառույթներն սկզբում իրականացնում էին Հունաստանի խորհրդարանի պատգամավոր Գևորգ Փափազյանը և դեսպանատան գործակատար Հարություն Գըլըճյանը: Շուտով Հունաստանում Հայաստանի դեսպան է նշանակվում Տիգրան Չայանը: Իր հերթին Հունաստանի կառավարությունը դիվանագիտական առաքելություն է հիմնում Երևանում` առաջին դեսպան նշանակելով Իոաննիս Պապասին[23]:
Սակայն Հայաստանի առաջին հանրապետության անկումից և խորհրդայնացումից հետո Հայաստանն արդեն չէր կարող առանձին արտաքին քաղաքականություն իրականացնել, քանզի Խորհրդային Ռուսաստանն ուներ ընդգծված թուրքամետ կողմնորոշում: Չնայած պետական մակարդակի համագործակցությունը դադարեց, այնուամենայնիվ 1919 թ. սկսած և մինչև 1922 թ. շարունակվող հույն-թուրքական պատերազմի տարիներին մեծ թվով հայեր մարտնչում էին հունական բանակի կազմում: Այս շրջանում ակտիվ գործունեություն է ծավալում զորավար Թորգոմը (Արսեն-Արշակ-Խարիտոն Նագաշյան): Նա Հունաստանի արքա Կոստանդինից 1920 թ. վերջին արտոնություն էր ստացել հայկական մի զորամասի` «Հայկական լեգեոնի» (Αρμενική Λεγεώνα) կազմակերպան համար: Շուտով Հայկական լեգեոնի շարքերում կռվողների թիվը հասնում է 1.700 հոգու[24]: 1922 թ. դրությամբ արդեն հայ կամավորական զորքերի թիվը հասնում էր 2.500-ի, որից 1.500-ը գործում էր Մագնեսիա – Աֆիոն-Կարահիսարի և Էսքիշեհիրի տեղամասերում, 1.000-ը` Բրուսայի շրջանում[25]: Այս տվյալները չեն ներառում հունական բանակի կազմում ծառայող առանձին հայ սպաներին ու զինվորներին: Զորավար Թորգոմը մեծ դերակատարություն ունեցավ ռազմական գործողությունների գոտում հայտնված մեծաթիվ հույն և հայ ազգաբնակչության պաշտպանության գործում: Զմյուռնիայի աղետից հետո զորավար Թորգոմը Հայկական լեգեոնի հետ անցնում է Քիոս կղզի, ապա` Աթենք:
Հույն-թուրքական պատերազմի տարիներին աչքի ընկան բազմաթիվ այլ հայ ռազմական գործիչներ (Հաջի Օնիկ Ազատյան, Գրիգոր Վարլյան և այլք), որոնցից առանձնանում էր Արամ Կայծակը (Արամ Թերզյան) իր ջոկատով, որը հայտնի էր որպես «5-րդ անկախ հայ կամավորական խումբ»` կազմված Հաճընի և Կիլիկիայի այլ վայրերից սերող հայ մարտիկներից: Ջոկատը մասնակցել է Մագնեսիայի ու Աֆիոն-Կարահիսարի ճակատներում մղված մարտերին[26]:
Թուրքական ուժերի` Զմյուռնիա մտնելուց հետո էլ` 1922 թ. սեպտեմբերի 9-12-ը, տեղացի հայերի մի խումբ Արսեն Չավուշի, Բյուզանդ Ճամբազյանի և այլոց ղեկավարությամբ դիմում է հերոսական ինքնապաշտպանության, փրկում բազմաթիվ հայերի ու հույների կյանքեր, վերջում էլ կարողանում հասնել հունական և օտարերկրյա նավերին ու տեղափոխվել Հունաստան[27]:
Հույն-թուրքական պատերազմի ավարտից և հատկապես Լոզանի պայմանագրից հետո իրավիճակը փոխվեց: Ամբողջ Փոքր Ասիան և Արևմտյան Հայաստանը հիմնականում զրկվեցին հայ և հույն բնակչությունից, որոնցից պահպանվեցին միայն առանձին բեկորներ: Հայ-հունական համագործակցությունն այս փուլում ավարտվեց:
Ամփոփելով պետք է նշել, որ հայ-հունական համագործակցությունն իր առջև դրված խնդիրներով կարելի է բաժանել հետևյալ փուլերի.
ա) 17-րդ դարից սկսած մինչև 19-րդ դարի վերջը: Այս փուլում գիտակցվեց և զարգացվեց երկու ժողովուրդների փոխգործակցության անհրաժեշտությունը: Այն հիմնականում դրսևորվում էր հունական ազգային-ազատագրական շարժումներին հայերի ակտիվ մասնակցությամբ: Նպատակը երկու ժողովուրդների ազատագրական ուժերի միավորումն էր և օսմանյան լծի թոթափումը:
բ) 19-րդ դարի վերջից մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկիզբը (1914 թ.): Կապեր են ստեղծվում հայկական և հունական հեղափոխական կազմակերպությունների միջև, մշակվում համատեղ գործողությունների նախագծեր: Իսկ Բալկանյան պատերազմների ժամանակ հայերը մասնակցում են պատերազմական գործողություններին և հանդես գալիս հունանպաստ դիրքորոշմամբ:
գ) Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներ (1914 – 1918 թթ.): Բազմաթիվ վայրերում հայերն ու հույները հանդես են գալիս միասնաբար, դիմագրավում թուրք ջարդարարներին: Օգնում և օժանդակում են միմյանց, փրկում մեկը մյուսի կյանքը: Համագործակցությունն այս փուլում կարելի է բնորոշել որպես ինքնապաշտպանական միասնական ճակատի կազմակերպման փորձ:
դ) Մուդրոսի զինադադարից մինչև Հայաստանի Հանրապետության անկումը (1918 – 1920 թթ.): Այս փուլն առանձնանում է մյուսներից նրանով, որ համագործակցությունը հիմնականում տեղի էր ունենում ամենաբարձր` պետական մակարդակով: Ակտիվ դիվանագիտական հարաբերություններ են հաստատվում Հունաստանի և Հայաստանի միջև: Խաղաղության վեհաժողովին ներկայացվելիք պահանջների հետ կապված` լուրջ բանակցություններ են տեղի ունենում հայկական և հունական կողմերի միջև: Փարիզում երկու պատվիրակությունները հանդես էին գալիս համերաշխ` համագործակցելով միմյանց հետ:
ե) Հույն-թուրքական պատերազմի տարիներ (հատկապես` 1920-1922 թթ.): Հայկական կամավորական զորախմբերն ակտիվ մասնակցություն են ունենում պատերազմական գործողություններին: Հայկական ուժերի կողմից բազմաթիվ հույներ և հայեր փրկվում են քեմալականների բռնություններից:
The attempts of the Greek-Armenian Co-operation during the Armenian Genocide (1915-1923)
Gevorg Vardanyan
It should be stated that in the first quarter of the 20th century the Greeks and the Armenians took serious steps to cooperation. During the Armenian Genocide many Greeks saved hundreds of Armenians, and the latter assisted their co-believers as well. The collaboration between the two nations was especially strengthened in the years of the first Republic of Armenia (1918-1920). In particular, at the Paris Peace Conference (1919-1920) the Armenian and the Greek delegations while stating their claims supported each other. Moreover, some steps towards cooperation were taken by the Greek Archbishop of Trebizond and the Government of the Republic of Armenia. During the Greco-Turkish war a number of Armenians fought for Greece.
[1] Կրետեի պատերազմի ընթացքում (1645-1669) բաղիշեցի Մահտեսի Մուրադի գործունեությունը դրա վառ ապացույցն է: Նա կարևոր գործունեություն ծավալեց ֆրանսիական արքունիքում` վստահեցնելով Լյուդովիկոս 14-րդին, որ Օսմանյան կայսրության հայերն ու հույներն օգնության տրամադրման դեպքում կթոթափեն թուրքական լուծը: Տե՜ս Անասյան Հ., Հայ-հունական ազատագրական պայքարի մի էջ Կանդիայի պատերազմի շրջանից (XVII դար), ՀՍՍՀ ԳԱ «Տեղեկագիր» հասարակական գիտությունների, 1954, թիվ 3, Երևան: ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., էջ 95:
[2] Բարթիկյան Հ. Մ., Հունական «Հիդրա» հանրագիտարանը Հայաստանի և հայերի մասին, Պատմա – բանասիրական հանդես, 1981, թիվ 2, Երևան: ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., էջ 290:
[3] Կոկինոս Պ., Հունահայ գաղութի պատմությունից (1918-1927), Երևան: ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., 1965, էջ 11:
[4] Նույն տեղում, էջ 14:
[5] Ραμαζιάν Σ., Ιστορία τών Άρμενο – Έλληνικών στρατιωτικών σχεσεων καί συνεργασίας, Αθήνα, 2010. Ռամազյան Ս., Հայ-հունական ռազմական առնչությունների և համագործակցության պատմություն, Աթենք, 2010, էջ 143:
[6] Նույն տեղում, էջ 145:
[7]HassiotisI., ’’The Armenian Genocide and the Greeks: Response and Records (1915-1923)’’, The Armenian Genocide; History, Politics, Ethics (ed. R. Hovhannisyan),New York:St. Martin’s Press, 1992, p. 130.
[8] Պառպի Հ., Սարսափի երկրին մէջ: Նահատակ Հայաստան (Թարգմ.` Միքայէլ Շամտանճեան), Կ. Պոլիս: Տպագր. Յ. Ասատուրեան եւ որդիք, 1919, էջ 30 -31:
[9] Հայերի ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում, Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու Մ. Գ. Ներսիսյանի խմբագրությամբ, Երևան: Հայաստան, 1991, էջ 543:
[10] Պառպի Հ., նշվ. աշխ., էջ 32:
[11] Մակարյան Ա., Յուշագիրք Թրակիոյ եւ Մակեդոնիոյ հայ գաղութներու, Սելանիկ: Տպ. «Հորիզոն» օրաթերթի, 1929, էջ 105:
[12] Ա. Ուլունյանը հայ-հունական համագործակցությունը բաժանում է երեք փուլի` 1. 1918 թ. սեպտեմբեր-դեկտեմբեր, 2. 1919 թ. հունվար-1919 թ. աշուն, 3. 1919 թ. աշուն-1920 թ.: Տե՜ս ձսցվÿվ ԸՐ., Խ ՌրՑՏՐՌՌ ԸՐՎÿվՏ-թՐպփպրՍՌւ ՏՑվՏՔպվՌռ Չ 1918-1919 չչ., ԼրՑՏՐՌՍՏ-ՒՌսՏսՏչՌփպրՍՌռ ՋցՐվՈս, 1987, N4, ժՐպՉՈվ: ԼջՊ. ԸՍՈՊ. ծՈցՍ. ԸՐՎ. հհՀ ր. 230-233.
[13] Հովհաննիսյան Ռ. Գ., Հայաստանի Հանրապետություն, Հատոր I. Առաջին տարին, 1918-1919 (ՀՀ ԳԱԱ Պատմ. ինստ., Խմբ.` Ա. Խառատյան), Եր.: Տիգրան Մեծ, 2005, էջ 299:
[14] Նույն տեղում, էջ 299:
[15] ձսցվÿվ ԸՐ., Խ ՌրՑՏՐՌՌ ԸՐՎÿվՏ-թՐպփպրՍՌւ . . ., ր. 230.
[16]HassiotisI., “Shared Illusion: Greek – Armenian Co–operation inAsia Minor and theCaucasus (1917-1922)”,Greece andGreat Britain during World War I,Thessaloniki:Institute ofBalkan Studies, 1985, p. 144. Տե՜ս նաև` ձսցվÿվ ԸՐ., Խ ՌրՑՏՐՌՌ ԸՐՎÿվՏ-թՐպփպրՍՌւ . . ., ր. 230.
[17] Հովհաննիսյան Ռ. Գ., նշվ. աշխ., էջ 304:
[18] Հայկական հարցը Հաշտության կոնֆերանսի առաջ, Հայոց ցեղասպանության պատմության և պատմագրության հարցեր, թիվ 5, Երևան: Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի հրատ., 2002, էջ 159:
[19] [National Delegation of the Euxine Pontus], Memorandum submitted to the Peace Conference,Manchester: Norbury, Natzio & Co. Ltd., 1919.
[20] ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 182, թ. 16:
[21] Ռամազյան Ս., նշվ. աշխ,, էջ 170-173:
[22] ԿՉՈվվՌրÿվ Հ. թ., ԾպՋՊցվՈՐՏՊվօպ ՏՑվՏՔպվՌÿ ՀպրտցոսՌՍՌ ԸՐՎպվՌÿ, 1918 – 1920 չչ. (կպՐ. ր Ովչս. թ. թ. ԾՈւՎցՐÿվ); ԼվրՑՌՑցՑ ՌրՑՏՐՌՌ ծԸծ ԸՐՎպվՌՌ. – ժՐ.: ՁՌչՐՈվ ԾպՓ, 2007, ր. 630.
[23] Ռամազյան Ս., էջ 174-177:
[24] Նույն տեղում, էջ 200-201:
[25] Նույն տեղում, էջ 208-209:
[26] Նույն տեղում, էջ 206-207:
1 comment for “Հայ-հունական համագործակցության փորձերը Հայոց ցեղասպանության տարիներին (1915-1923 թթ.)”