Մելինե Անումյան

«Ինչո՞ւ, Տէր, ինչո՞ւ քու Խաչիդ համար օտար ազգերէ կ’ընտրես սոսկ անհատներ, մէյմէկ վէպի ու Յայսմաւուրքի հերոս կամ սուրբ, որով պարծենան միլիոններ կուրզկուրայն, իսկ մեր ցեղին, սա բազմաչարչար ժողովուրդին կը հրամցնես միլիոններով բաժակներ միասնաբար ու կը հրճուիս մահուան հովիտներուն մէջ այսպէս նահատակուելէ առաջ` իրենց հաղորդուիլը տեսնելով…» (էջ 180-181):

Յուրաքանչյուր հայի համար չափազանց ծանր է Հայոց ցեղասպանության թեմայով որևէ գրքի ընթերցումը: Սակայն Մեծ եղեռնի մասին գրված բազմաթիվ և տարատեսակ հատորների շարքում ամենածանրը, թերևս, հուշագրության ընթերցումն է, քանի որ վկայագիրը ոչ միայն հեղինակ, այլ նաև գործող անձ լինելով, հարկադրում է ընթերցողին ապրումակցել իրեն, վերապրել այն անասելի տառապանքը, որը մեկ արտահայտությամբ կարելի է բնորոշել որպես հայկական ցավ…

Եվ հայ ընթերցողը նման գրքերում, անկախ իր կամքից, սկսում է որոնել մաքառումի տողեր, հատվածներ այն մասին, թե ինչպես է հայությունն, ընդդիմանալով հայրենազրկվելու` թուրքի պահանջին, մինչև վերջին շունչը պայքարել` հանուն սեփական հողում իր գոյության իրավունքի…

Հայոց պատմության ամենամռայլ էջի` Ցեղասպանության վրա, թեկուզ աղոտ, բայց և այնպես, մեկական փոքրիկ լույս են մեր գոյամարտի դրվագները` որպես հայության հարատևության առհավատչյա: Բոլորիս քաջ հայտնի են Վանի, Շապին-Կարահիսարի, Մուսա լեռան, Ուրֆայի և այլ վայրերի հայության հերոսամարտերը:

Համեմատաբար քիչ հայտնի և առավելապես նեղ մասնագետներին է ծանոթ Կարին (Էրզրում) նահանգի Քղի գավառի Խուբս գյուղի ինքնապաշտպանության պատմությունը, որի վերաբերյալ որոշ մանրամասներ է հաղորդում վկայագիր Սեդրաք Պաղտոյանը` «Երբ դրախտը դարձավ դժոխք… արհաւիրքի եօթը տարիներ 1915-1922» վերնագրով հուշագրության մեջ` շեշտելով. «Կա՞ր աւելի գեղեցիկ մահ մը քան գիւղին շուրջ կռուելով, անոր նուիրական հողին իյնալով, անոր սուրբ ծոցը անէանալով» (էջ 89):

Համառոտ պատմական ակնարկով մի քանի տվյալներ ներկայացնենք Խուբս գյուղի մասին, որի գոյամարտին առանձին ենթագլխով անդրադարձել է Սեդրաք Պաղտոյանը: Խուբս կամ Խուբուս գյուղը, որն իր բնակիչների քանակով երկրորդն էր Քղիի գյուղերի շարքում` Դարմանից կամ Թեմրանից հետո, պատմությանը միշտ էլ հայտնի է եղել իր ըմբոստությամբ: Խուբս գյուղը հիմնվել էր 1616 թ. երկրաշարժից հետո` Քելեղեկյան վանքի ավերակների տեղում:

1650-ական թվականներին մի քանի թուրք բեյեր` 25 տուն քրդերով, եկել ու հաստատվել էին հայերի կողքին և մի մզկիթ կառուցել Քելեղեկյան վանքի ավերակների մոտ: Խուբսի հայության թիվը ժամանակի ընթացքում աճել էր` Խարբերդից, Բալուից և Դերջանից եկած հայերի շնորհիվ: Հայերն այստեղ թե նյութապես և թե թվական առումով այնքան են հզորացել, որ քրդերը, իրենց ունեցած-չունեցածը լքելով կամ հայերին վաճառելով, հեռացել են Խուբսից: Թուրք բեյերը ևս Խուբսում մնացել են մինչև 1850-ական թվականները, ապա քաշվել Հողաս և Շող գյուղեր: Այդպիսով` Խուբս գյուղը վերստացել է իր զուտ հայկական դիմագիծը:

Քանի որ խուբսեցիները պատմության ընթացքում շարունակ ըմբոստացել են օսմանյան իշխանությունների դեմ, կառավարության պաշտոնյաներն այն կոչել են նար Քարադաղ (սև լեռ), Գյումրյուք (մաքսատուն), Զեյթուն և Ասիքյոյ (անհնազանդ գյուղ): Խուբսն իր բարեկեցիկ դրության շնորհիվ թուրքերի և քրդերի կողմից ստացել է անգամ Քյուչյուք Իսթանբուլ (փոքրիկ Ստամբուլ) անվանումը:

1914 թ. Խուբսն ուներ 317 տուն բնակչություն` 2138 բնակիչներով, որոնք բոլորն էլ հայ էին:

Հեղինակի` Սեդրաք Պաղտոյանի խոսքերով` «Քղիի արեւմտեան գիւղախումբերու թագուհին` զուտ հայաբնակ Խուփսը շատ կանուխ արթնցած հերոսներու բոյն մըն էր, Տէրսիմի սրտին յենած իր աշխարհագրական դիրքով: Անոր զավակները դեռ 1870ին Պոլսոյ մէջ հիմներ էին Խուփս Գեղի Ուսումնասիրաց Միութիւնը, օգնելու համար իրենց դպրոցին, որ հազիւ իր գույութիւնը կը քաշկռտէր կամաւոր օժանդակութիւններով: (էջ 99) Անոր ջանքերուն և գիւղացիներու բուռն բաղձանքին որպէս արդիւնք` հոն բացուեցաւ Միացեալ Ընկերութեան առաջին վարժարանը 1880ին եւ տուաւ ընտիր հունձքեր: Երկրորդ մեծագոյն կրթական շարժումը տեղի ունեցաւ 1900ին Փրովիտընսի մէջ, երբ հիմը դրուեցաւ Խուփս Գիւղի Հայրենասիրաց Ընկերութեան, որ շուտով իր մասնաճիւղերը ունեցաւ հայաշատ քաղաքներուն մէջ: (էջ 100)  (…)  Այն ծաղկեալ գիւղաքաղաք մըն էր Կարին-Խարբերդ, Երզնկայ գիծին վրայ: Խուփսը ծիրանի մը բարձացուց մեր պատմութեան մէջ: 1895 եւ 1915 թուականները ազնիւ հպարտութեամբ յիշուելիք թուականներ են անոնց անուան կապուած» (էջ 100):

Այն դեպքում, երբ 1895 թվականը այլ հայկական նահանգների, գավառների և գյուղերի համար կոտորածի տարի է, խուբսեցիների համար այն եղել է միայն թալանի տարի, քանի որ այդ տարեթվին Քղիի մեջ կոտորած չի եղել, այլ միայն` կողոպուտ:

Օսմանյան կայսրության` Առաջին աշխարհամարտի մեջ ներքաշվելուց քիչ անց խուբսեցիներն զգում են հայ ժողովրդին սպառնացող վտանգը: Խուբսում շուտով ստեղծվում է մի զինվորական խորհուրդ, որի անդամ են ընտրվում Արամ Առվանիկյանը, Միքայել Նալբանդյանը, Զաքար Փոսթոյանը, Ղուկաս Պարոնյանը և Տիգրան Դիլբերյանը: Կազմվում են հինգ խմբեր, որոնք ընտրում են իրենց պետերին և նրանց օգնականներին: Բոլոր տղամարդիկ ենթարկվում են վերոնշյալ զինվորական խորհրդին: 1915 թ. մայիսի 9-ին 4 թուրք պաշտոնյաներ են Խուբս գնում` գյուղի բնակչությունը վիճակագրելու նպատակով, որից հետո պաշտոնյաները հրապարակում են օսմանյան կառավարության հրամանը, ըստ որի` Խուբսի բնակչությունը պետք է տարագրվի Խարբերդ: Կառավարական պաշտոնյաների մեկնումից անմիջապես հետո տեղի է ունենում համագյուղացիական ժողով, որի ժամանակ Առնավիկյանն ու Նալբանդյանը հարցնում են ժողովրդին. «Կուզեք մեր գյուղի մեջ կռվելո՞վ սպանել-մեռնել, թե՞ անծանոթ ճամփաների վրա և հեռավոր վայրերում կոտորվելով»: Ամբողջ գյուղացիությունը միաբերան պատասխանում է` «Կռվել, կռվել մեր գյուղի մեջ. մենք մեր տներից դուրս չենք գա»: Այս ժողովից հետո` նույն երեկո, ճանաչված հայդուկ Սարգիս Ժամկոչյանը երկու խուբսեցիների հետ ուղևորվում է դեպի Քղիի հեղափոխական կազմակերպությունների կենտրոնական մարմին` հայտնելու Խուբսի հայության որոշումը: 1915 թ. մայիսի 14-ին կայացած ժողովին մասնակցում են 11 հայկական գյուղերի ներկայացուցիչներ, որոնք միաձայն որոշում են ընդդիմանալ տեղահանության ծրագրին: Սակայն այդ որոշումը, ինչ-ինչ պատճառներով, հարգվում է միայն խուբսեցիների կողմից:

Օսմանյան իշխանությունները, տեղահանության որոշումը գործադրելու փոխարեն, մայիսի 18-ին անակնկալ կերպով պաշարում են Խուբսը` Քղիի և Դերսիմի մուսուլման և ղըզըլբաշ քրդերի ու թուրք զինվորների միջոցով, որոնք վերջնագիր են ներկայացնում խուբսեցիներին: Ինչպես պատմում է Պաղտոյանը, «Խուփսեցիք կարդալէ ետք վերջնագիրը` միաձայն որոշեցին զայն մերժել: (…) Ինչու՞ պիտի խուսափէին պատուաւոր ու երջանիկ նահատակութենէն եւ հերոսութենէն: Կը խոստանան մէկ ժամէն պատասխանել, այսինքն` ժամանակ շահիլ դիրքերու քննութեան, խոստովանանքի ու հաղորդութեան համար: Աւարայրի խորհուրդը կ’իջնէ գիւղին վրայ: Կարմիր երազը իրենց աչքերուն` մարդիկ իրենց ուխտը կը նորոգեն երկնքին հետ: Գիւղի կռուող քաջերը, ընդամենը 250 անձ, չորս կարեւոր դիրքերու վրայ բաժնուած` նախքան կռիւին սկսիլը հերթաբար կը դիմեն եկեղեցի, իրենց սպաներուն եւ ենթասպաներուն ղեկավարութեան տակ, իրենց վերջին ուխտն ու հաւատարմութիւնը մատուցանելու Ս. Տաճարին» (էջ 102):

Նույն օրը` կեսօրին, պաշարման շղթան սկսում է սեղմել գյուղը: Խուբսեցի 236 երիտասարդներ և կռվի ընդունակ տարեցներ կրակ են բացում թշնամու վրա, որը խուճապահար փախչում է` իր հետևից թողնելով 80-90 դիակ: Մինչև մայիսի 22-ը տեղի ունեցած մարտերի ժամանակ Խուբսն ունենում է ընդամենը 1 զոհ և 3 վիրավոր, մինչդեռ թշնամին տալիս է մեծաթիվ զոհեր, որոնց թիվը հասնում էր մոտ 300-400-ի: Այս կռվին ականատես է եղել անգամ Քղիի գավառապետը:

Խուբսի գոյամարտի դրվագների մեջ հիշատակման է արժանի նաև այն փաստը, որ մարտերի ժամանակ մի խումբ խուբսեցի կանայք բահերով մի մեծ հոր են փորում Գաբրիելյանների պարտեզում, որպեսզի պարտության դեպքում ողջ-ողջ թաղվեն այնտեղ` հանուն պատվի փրկության: Պատմությունը վկայում է նաև, որ խուբսեցի կանանցից շատերը նույն նպատակով կախաղաններ էին պատրաստել իրենց տներում:

Զինվորական խորհուրդն ահազանգում է, թե փամփուշտները շուտով կսպառվեն: Խուբսեցիները որոշում են կռվողներին բաժանել երկու խմբի: Առաջին խումբը պիտի նահանջելով սար բարձրանար` այնտեղից մարտը շարունակելու, իսկ երկրորդը` կանանցից ու երեխաներից բաղկացած, պիտի բռներ քաղաքի ճամփան: Կարծելով, թե թշնամին հեռացել է, Խուբսի ժողովուրդը մայիսի 25-ի գիշերը սկսում է դուրս գալ գյուղից: Սակայն դարանակալած խուժանը պաշարում է խուբսեցիներին: Սկսվում են կոտորածն ու նախճիրը: Խուբսեցիների մեծ մասը զոհվում է իր սիրելի գյուղի բարձրունքների վրա: Ինչպես վկայում է Պաղտոյանը, «Հերոսամարտի այդ մռայլ օրերուն, երբ գիւղերը միլլիսներու շղթային տակ առնուած չէին, հայ գիւղերու սրտաբէկ բնակիչներէն շատեր` իրենց մերձակայ դիտարան բարձրունքները ելած, կը դիտէին Խուփսի բլուրներուն կողմը, Սուրբ Լոյսի կատարին, երեւակայելով հոն կատարուող տխուր տեսարանները եւ լսելով շատ խորունկէն հասնող զէնքերու ձայնը: Բարի եւ անզօր շինականներ ձեռքերնին երկինք կարկառած` կը մրմնջէին. «Տէ’ր, դու’ն հասիր իրենց, մի’ թողուր որ անօրէնները անմեղ արիւն խմեն»: Ուրիշներ, քիչ մը աւելի երիտասարդ ու պղատոնական սիրով հպարտ, հրճուալից ձայնով կ’ըսէին. «Ապրի’ք, Խուփսեցի’ք, դուք Քղիի Զէյթունցիներն էք, դուք չէք գիտեր անպատիւ մեռնիլ…: Զարկէ’ք, ձեր հոգուն մատաղ…» (էջ 107):

Ինչպես իրավամբ նկատում է Պաղտոյանը, ինքնապաշտպանության և կռվի փորձառության պակասն էր պատճառը հայության բնաջնջման. «Ա~խ, փորձառութիւն, ինքնապաշտպանութեան եւ պատերազմի փորձառութիւն, կ’ըսէմ իւրովի, դու’ն էիր, որ պակսեցար մեր ժողովրդին» (էջ 197):

Անկոտրում է հայ ժողովրդի` վերապրելու կամքը: Եվ Սեդրաք Պաղտոյանը, Հայոց ցեղասպանության մյուս ականատես վերապրածների պես, պիտի փրկվեր, որպեսզի բազմաթիվ էջեր ավելացներ Մեծ եղեռնի հուշագրությունների շարքին:

Գրքի վերջում Պաղտոյանին հետևյալն է ասում Մոսուլի որբանոց-վարժարանի պատասխանատու Սարգիս Չաքմաքչյանը. «Ինձ համար դուն տիպար մարմնացումն ես յարութիւն առնելիք այն երիտասարդութեան` որ երազեր եմ Բնաջնջումի սեւ տարիներուն: Երբ գտայ քեզ, լոյս իջաւ աչքերուս: Գիտեմ, որ դուն ալ ինծի պէս պիտի ապրիս սա դժբախտ ցեղին վերածնութեան սուրբ գործին համար» (էջ 596):

Akunq.net