Օրալ Չալըշլար

Տեխնոլոգիական զարգացումները մեզ նոր հնարավորություններ են ընձեռնում. այժմ հանգիստ հնարավոր է ձեռք բերել 1915 թ. դեպքերի վերաբերյալ օսմանյան պատգամավորների պալատի ժողովների արձանագրությունները:  

1915 թ. վերաբերյալ քննարկումները գնալով հաճախակի են դառնում… Ըստ էության` ցանկության դեպքում կարող ենք մեր աղբյուրներն ուսումնասրել և իմանալ, թե ինչ է եղել: Պետք է որ ամեն բան ինչ որ մի տեղ գրանցված լինի…

Այն, որ Ֆրանսիայի խորհրդարանում թեկուզ և փոքրաթիվ պատգամավորի (577 պատգամավորից միայն 77-ն է մասնակցել քվեարկությանը, ընդ որում` նրանց մի մասն էլ դեմ է քվեարկել) աջակցությամբ ընդունվեց օրենք առ այն, որ «ցեղասպանությունը ժխտումը հանցանք է», մեր երկրի հոգեբանությունը վերստին իրար խառնեց: Ֆրանսիացիների այս դիրքորոշումն ավելի շատ քաղաքական ուղղվածություն ուներ, քան էթիկական:

Երբ «Հայկական հարցը» աշխարհում դառնում է օրակարգային, Թուրքիայում ներքին քննարկումները ևս խառնվում են: Որոշ հատվածներ, միայն ներքին հասարակական կարծիքը բավարարելու համար ելույթներ ունենալով, փորձում են ստեղծել հասարակական հոգեբանություն: Տեղ-տեղ հակարևմտյան տրամադրություններ է նկատվում… Սակայն այս ամենը պատմական իրականությունից կտրված և աշխարհի փոփոխությունից հեռու որոշ մարդկանց այդ մթնոլորտի մեջ ներքաշելուց բացի այլ արդյունք չի տալիս:

Իթթիհադականների կոտորածը

Օսմանյան պատգամավորների պալատի քննարկումներից հատվածներ եմ ներկայացնելու: Այդ ժամանակվա Սենատի անդամ, նախկին նահագապետ, ներքին գործերի նախարար, որպես Միություն և առաջադիմություն կուսակցության «արիերգարդի կաբինետ» հայտնի Ահմեդ Իզզեթ փաշայի կառավարության կազմում Պետական խորհրդի նախագահի պաշտոնը ստանձնած Ռեշիդ Աքիֆ փաշան 1918 թ. նոյեմբերի 21-ին Սենատում իր ելույթի ժամանակ, որտեղ քննում է 1915 թ., ասել է. «Դեռևս 25-30 օրը չլրացած (Իզզեթ փաշայի) կաբինետի ոչ վաղ անցյալի պաշտոնավարության ժամանակ որոշ գաղտնի բաներ են կատարվել, որոնց մասին իմացել եմ: Պատահաբար հանդիպել եմ մի տարօրինակ բանի. այս տեղահանության հրամանը պաշտոնապես տվել է հայտնի ներքին գործերի նախարարը (Թալեաթը), հրամանը տրվել է նահանգներին, որին հետևել են հրոսակախմբերի զազրելի պարտականություններն իրագործելու համար Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական վարչության կողմից արձակված անողոք հրամանները, որոնք տարածվել են ամենուր: Այդ իսկ պատճառով, հրոսակախմբերը մեծ չափերի հասնելով, դաժան կոտորածներ են իրականացրել» (Meclis-i Ayan Zabıt Ceridesi, Devre: 3, İçtima senesi 5, Cilt 1, Ankara TBMM Basımevi, 1990, s.117, aktaran Ayhan Aktar, Türk Milliyetçiliği, Gayrimüslimler ve Ekonomik Dönüşüm, İletişim Yayınları, 2006, s. 85):

Նույն նիստի ժամանակ մարշալ Օսման փաշան ասել է. «Այն կարծիքին եմ, որ բռնություններ իրականացնողները մեր Միություն և առաջադիմության կոմիտեականներն են, այլ ոչ թե թուրք ազգը կամ էլ օսմանյան ազգը…»:

Նազըմի քառատողերը

Նազըմի` չորս գլխից բաղկացած «Բանտից դուրց գալուց հետո» բանաստեղծության 2-րդ գլխի քառատողում, որը վերնագրված է «Երեկոյան զբոսանք», ասվում է`

Նպարավաճառ Կարապետի լույսերը վառվել են,

Քրդական լեռներում հոր սպանությունը հայ քաղաքացին չներեց:

Սակայն սիրում է քեզ,

Որովհետև դու էլ չներեցիր նրանց,

Ովքեր արատավորեցին թուրք ազգի պատիվը:

Նազըմի երկար բանաստեղծության այս քառատողը 2001 թ. Ֆազըլ Սայի հորինած երաժշտության և Գենջո Էրքալի կատարմամբ «Նազըմ» ստեղծագործության մեջ ոչնչացվել, մոռացվել է: Նազըմի բանաստեղծությունները ցանկացան մոռացության մատնել այնպես, ինչպես հայերի հանդեպ իրականացված կոտորածը` ներկայացնելով որպես «փոխադարձ բախումներ»:  

Տեխնոլոգիական զարգացումներ

Տեխնոլոգիական զարգացումները մեզ նոր հնարավորություններ են ընձեռում. այժմ հանգիստ հնարավոր է ձեռք բերել 1915 թ. դեպքերի վերաբերյալ օսմանյան պատգամավորների պալատի ժողովների արձանագրությունները:

Ֆրանսիացիներին կամ Արևմուտքին բազմաթիվ տեսանկյունից կարող ենք քննադատել, ներդաշնակությունից և անկեղծությունից զերծ մնալ, որոշ կետերում կարող եք նաև ճիշտ լինել, սակայն այս ամենը չի ջնջում այն, ինչ տեղի է ունեցել 1915 թ.:

Մինչև 2015 թ. մնացել է 4 տարի: Այս մեծ կոտորածի ժամանակ մահացած մեր հայ քաղաքացիներին կարող ենք  սիրով, կորուստի մատնված մշակույթի և ժողովրդի ցավով հիշել: Մեծ նպատակներ ունեցող պետությանը վայել է իր հարևանների և աշխարհի ժողովուրդների զգացմունքների հանդեպ ցուցաբերել անկանխակալ վերաբերմունք:

http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalYazar&ArticleID=1073324&Yazar=ORAL_CALISLAR&Date=23.12.2011&CategoryID=98

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը