Հայկական լեռնաշխարհը և Առաջավոր Ասիան Ք.Ա. III- II հազարամյակներում Հայկական առաջին պետական կազմավորումները

Հայկական լեռնաշխարհում 3-րդ եւ 2-րդ հազարամյակներում ապրում էին հարյուրավոր հնդեվրոպական ցեղեր:

Հայ ժողովրդի կազմավորման մասնակցել են հնդեւրոպալեզու ցեղախմբեր, որոնցից ամենախոշոր ցեղերն էին.- ՀԱՅ եւ Արմեն ցեղախմբերը:

<!–[if !supportLists]–> <!–[endif]–> ՀԱՅԱՍԱ

Խեթերը (Հիթիթները) իրենց պետությունը ստեղծել են Փոքր Ասիայում Ք.Ա 18-12-րդ դարերում:

Իսկ Հյուսիսային Միջագետքում Միտանիները (Խուռիները) ստեղծում են իրենց պետությունը Ք.Ա.17-րդ դարում:

Հայասա

Հայասա պետությունը գտնվում էր Մեծ Հայքից Սև Ծով տարածքի վրա: Հայասա-Ազզիից եկել է հայ ժողովրդի ՀԱՅ անվանումը: Հայասայի կենտրոնն էր Անի-Կամախը` Եփրատի ափին:

Հայասա բառը նշանակում էր = Հայ + ասա (խեթերեն) = Հայերի երկիր

Հայասայի առաջին հիշատակությունը եղել է խեթական Սուպպիլուլիումի (Ք.Ա. 1380-1346) թագավորի տարեգրությունում, որը իր հոր` Տուդխալիա Գ (1410-1380) թագավորի հետ երկու արշավանք է կատարել Հայասայի վրա: Պատերազմը տեղի է ունեցել Կումախխայի մոտ եւ ավարտվել է Կարաննիի պարտությամբ:

Հետագայում Սուպպիլուլիումի եւ Հայասայի թագավոր Հուգաննայի միջև դաշնագիր է կնքվում, եւ Սուպպիլուլիումը իր քրոջը կնության է տալիս Հուգաննային:

Հուգաննայի մահից հետո Աննիա թագավորը հարձակվում է Դանկուվա խեթական քաղաքի վրա (Ք.Ա. 1338), սակայն խեթերի Մուրշիլի Բ Թագավորը (Ք.Ա. 1346-1320) 1335-ին հարձակվում է Հայասայի վրա եւ գրավում է այն:

Հայասայի վերջին հիշատակությունը 13-րդ դարում խեթական մի արձանագրությունում է:

Կարաննի թագավորին է վերագրվում ԿԱՐԻՆԻ կառուցումը, իսկ Աննիա թագավորին՝ ԱՆԻԻ կառուցումը (Անի-Կամախ):

<!–[if !supportLists]–> <!–[endif]–>Արմենի-Շուպրիա

Արմենի-Շուպրիա

Արմենները վաղուց ապրել են Հայկական լեռնաշխարհի հարավարեւմտյան և Փոքր Ասիայի արեւելյան մասում:

Ասորեստանյան արձանագրություններում արմենները հիշատակվում են ուրումե, իսկ ուրարտական արձանագրություններում՝ ուրմե կամ արմե անուններով, Հոմերոսը հիշատակում է արիմ անունը:

Իսկ Արմենի, Արմենիա, Արմինա անունները խուրիտա-ուրարտական ծագում ունեն: Արմենի նշանակում է Արմե + նի (խուրիտական մասնիկ) = Արմենների երկիր:

Ք.Ա. 23-րդ դարում գրված մի արձանագրությունում հիշատակվում է, որ Աքքադի թագավոր Նարամ-Սինի դեմ ելել են 17 թագավորներ, որոնցից 11-րդը Արմանի երկրի Մանդակինա թագավորն է:

Երկրորդ հիշատակությունը եղել է Սարգոն Ա-ի (Ք.Ա. 1980-1948) մի արձանագրությունում, ըստ որի Արմանի երկիրը Սարգոնի տիրապետության տակ է եղել:

Իսկ ուրումե ձեւը առաջին անգամ հիշատակավել է Ասորեստանի Թիգլադպլասար Ա թագավորի (Ք.Ա. 1115-1077) ժամանակ: Նա հիշատակել է, որ ուրումեացիները գրավել են Շուպրիա երկրի Ալզի եւ Աղձնիքի շրջանները:

Ուրարտացիներից առաջինը Մենուան էր, որ արշավեց Արմենի-Շուպրիայի վրա` այն կոչելով Ուրմեուխի:

Ք.Ա. 773-ին Արգիշտի Ա-ն արշավում է Ուրմեի վրա` ավերելով և 24 հազար գերի տանելով:

Արմե ձեւը առաջին անգամ հիշատակվում է Սարդուր Բ-ի օրով: Նա 3 արշավանք է ձեռնարկում`տանելով 8500 գերիներ:

<!–[if !supportLists]–> <!–[endif]–>Հայասայից հարավ ընկած էր Սուխմու երկիրը: Այստեղից է հնարավոր Հայաստանին տրված վրացերեն անվանում Սոմխեթին:

Եփրատի աջափնյակում ընկած էր Թեգարամա երկիրը, որը Աստվածաշնչում հիշատակված Թորգոմի տունն է:

Թեգարամայից հարավ ընկած էր Մելիդ երկիրը` ներկայի Մալաթիան:

<!–[if !supportLists]–> <!–[endif]–>Նայիրի

14-13-րդ դարերում Վանա լճի շրջակայքում եւ ավելի հարավ ու արեւմուտք ապրում էին խուրիտտա-ուրարտական ցեղեր, որոնք ասորեստանյան արձանագրութուններում կրում էին ՆԱԻՐԻ անունը, որը ասորերեն նշանակում էր Գետերի (Ջրերի) Երկիր այն պատճառով, որ գտնվում էր Եփրատ եւ Տիգրիս գետերի միջեւ:

Նաիրիի առաջին հիշատակությունը Սալմանասար Ա-ի (Ք.Ա. 1280-1261) արձանագրությունում է, որը նվաճել է Նաիրին:

Թուկուլթի-Նինուրտան (Ք.Ա. 1261-1239) նունպես արշավել է Նաիրիի վրա, որի ժամանակ նրա դեմ են ելել Նաիրիի 40 թագավորները (ցեղային միությունների պետերը):

Թիգլադպալասար Ա-ն Նաիրիի վրա երեք արշավանք է ձեռնարկել, արշավանքներ է կատարել նաեւ Ասուրնազիրապալ Բ.-ն (883-859):

<!–[if !supportLists]–> <!–[endif]–>Էթիունի

Արարատյան դաշտում եւ նրանից հյուսիս տարածված էր Էթիունի ցեղային միությունը, որին արեւմուտքում սահմանակից էր Նաիրին: Սեւանա լճի շրջակայքը կոչվում էր Ջրային Էթիունի: Էթիունիի կենտրոնական մասն էր կազմում Ազա երկիրը, որի տարածքում է գտնվում այժմյան Երեւանը:

<!–[if !supportLists]–> <!–[endif]–>Դայա

Գտնվում էր Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիս-արեւմուսքում, եւ նա իր անունը փոխանցել է հայկական Տայք նահանգին:

<!–[if !supportLists]–> <!–[endif]–>Վանի (Ուրարտու, Արարատի) Թագավորությունը

Հայկական լեռնաշխարհի հարավում բնակվում էր ուրուատրի ցեղախումբը, որը բաղկացած էր 8 ցեղերից: 1-րդ դարում Ասորեստանի թագավորը արշավել ու ավերել է նրանց երկիրը:

Ք.Ա. 859-ին հիշատակվում է Արամե Բիայնիլիի թագավորը, որն Արճեշը (Արզասկու)-ն ընտրեց իրեն մայրաքաղաք:

Վանի թագավորությունը Ք.Ա 9-7-րդ դարերում

Արամեին հաջորդեց Լուտիպրին, ապա նրա որդի Սարդուր Ա-ն (Ք.Ա. 835-825), որը Ուրարտուի մայրաքաղաք Տուշպա-Վանի կառուցման մասին թողել է սեպագիր արձանագրություն` իրեն կոչելով «Մեծ արքա, հզոր արքա, տիեզերքի արքա, արքաների արքա»:

Սարդուրին հաջորդում է որդին Իշպուինին (825-810), ապա նրա որդի Մենուան (Ք.Ա. 810-786), որոնց ժամանակ թագավորությունը հզորանում է: Հյուսիսում հասնելով Արաքսի ափերին` Արարատի հյուսիսային փեշերին Մենուան կառուցում է Մենուախինիլի քաղաքը: Ապա նա նվաճում է Ուրմե (Տարոն) եւ Արխի (Հարք) նահանգները: Արեւմուտքում էլ նվաճում է Ծուփա (Ծոփք) եւ Մելիդ (Մալաթիա) երկրները:

Մենուան կառուցել է նաեւ Հայոց Ձորից Վան հասնող 72 կիլոմետրանոց ջրանցք (Մենուայի պեղվածք), որը հետագայում կոչվեց Շամիրամի ջրանցք:

Մենուային հաջորդում է նրա որդի Արգիշթի Ա-ն (Ք.Ա. 786-764), որը նվաճում է Արարատյան դաշտը եւ 782 թ. հիմնադրում Էրեբունի բերդաքաղաքը Արին բերդ բլրի վրա` ԱՐ աստուծո անունով` այնտեղ բնակեցնելով 6600 հայ ռազմիկներ իրենց ընտանիքներով:

Մի տարի հետո Արարատյան դաշտի կենտրոնում կառուցում է Արգիշթիխինիլի (Արմավիր) քաղաքը: Ապա նվաճում է Սեւանա լիճը, Շիրակը եւ Դաիուխին (Տայք):

Արգիշթիին հաջորդում է նրա որդին Սարդուր Բ-ն (764-735), որը նվաճում է Վելիքուխը (Գեղարքունիք) եւ արշավում Արմե երկրի վրա:

Ք.Ա. 743 թ. Ասորեստանի Թիգլադբալասար Գ թագավորը պարտության է մատնում Սարդուրին, ապա պաշարում է մայրաքաղաք Տուշպան, սակայն չի կարողանում գրավել այն:

Սարդուրին հաջորդում է նրա որդի Ռուսա Ա-ն (Ք.Ա. 735-713), որը կառուցել է Ռուսախինիլի քաղաքը: Նրա ժամանակ Ասորեստանի թագավոր Սարգոն Բ-ն հարձակվում է Ռուսայի ենթակա Մուծածիրի իշխանության վրա` թալանելով Խալդ եւ Թեյշեբաինի աստվածների տաճարները:

 Այդ շրջանում Հյուսիսային Կովկասի քոչվոր Կիմմերները սկսում են իրենց զավթիչ արշավանքները, նրանց հաջորդում են սկյութները:

Ռուսային հաջորդում է նրա որդի Արգիշթի Բ-ն (Ք.Ա. 713-685), որը խուսափում է Ասորեստանի հետ ընդհարումից:

Ռուսա Բ-ն (685-645) դաշնակցում է Կիմմերների հետ, ապա արշավում ու գրավում Փռյուգիան ու Խաթթին:

Զվարթնոցի ավերակներում հայտնաբերված մի արձանագրությունից պարզվում է, որ Ռուսան Հրազդանի հովտում տնկել է խաղողի տնկիներ ու պտղատու ծառեր:

Նա կառուցել է Թեյշեբաինի (Կարմիր Բլուր) միջնաբերդը Երեւանի մոտ: Նրա ժամանակ է եղել Սանասարի եւ Ադրամելիքի փախուստը Հայաստան` ազատվելով Սենաքերիմից (Ք.Ա. 704-681):

Այս շրջանում հզորանում է Մարական թագավորությունը, որը, դաշնակցելով Հայաստանի եւ Բաբելոնի հետ, 612 թ. կործանում է Ասորեստանյան թագավորությունը: Թագավորում են Սարդուր Գ (645-635), Սարդուր Դ (635-625), Արգիշթի Գ (625-620), Էրիմենա (620-610), Ռուսա Գ (610-600), Ռուսա Դ (600-590) թագավորները:

Մոտավորապես Ք.Ա. 590 թ. մարերը մտնում են Արարատյան դաշտ եւ տեղական ցեղերի օժանդակությամբ կործանում են Ուրարտուի շատ քաղաքներ ու կենտրոններ, այդ թվում` նաեւ Թեյշեբաինին:

Ուրարտուի թագավորության անկման հետ ավարտվում է Հայ Ժողովրդի կազմավորման պրոցեսը: Լեռնաշխարհի բնակչությունը համախմբվում է մի նոր համահայկական պետության մեջ` Երվանդունիների թագավորությունում:

http://www.yerkir.ru/2012-01-14-20-46-26/1006-2012-01-15-08-32-49

http://norsahag.blogspot.com/2009/09/blog-post_05.html