Անահիտ Աստոյան

Մատենադարանի ավագ գիտաշխատող

XIX դարի նախարարի պաշտոն վարող հայերին հիշելիս հարկ է նշել, որ նախարարի դեր կատարեցին նաև այն հայ պետական գործիչները, ովքեր տարբեր նախարարություններում վարեցին խորհրդականի (մյուսթեշարի) պաշտոնը, որը համապատասխանում էր sous secretaire D’etat-ին: Խորհրդականի պաշտոն զբաղեցնողները փաստորեն փոխնախարարներն էին, որոնց ուսերի վրա էր նախարարությունների ողջ հոգսն ու պատասխանատվությունը: Մեծ թվով հայ պետական գործիչներ խորհրդականի պաշտոն են վարել Օսմանյան կայսրության առևտրի, ֆինանսների, փոստ-հեռագրտան, հասարակական կառույցների, անտառների և հանքերի, հանրային կրթության, արդարադատության և արտաքին գործոց նախարարություններում:

Միհրան բեյ Տյուզը (1817-1891) սերում է Տյուզյան գերդաստանից, ովքեր սերնդեսերունդ եղել են արքունի ոսկերչապետերը և արքունի գանձարանի ու դրամահատարանի վերատեսուչները: 1847 թ. իր եղբոր` Հակոբ Չելեպի Տյուզյանի մահվանից հետո զբաղեցրել է գանձարանի վերատեսչի պաշտոնը: Դրամահատության գործարանը եվրոպական նոր սարքավորումներով հագեցնելով` կատարելագործել և արագացել է դրամի արտադրության գործընթացը: Միհրան բեյ Տյուզի ամենանշանավոր գործերից մեկը եղել է պետական դրամական փոխառության բացթողման նախաձեռնությունը, երբ պետությունը Ղրիմի պատերազմից (1853-1856) հետո գտնվում էր տնտեսական ծանր վիճակում: 1855 թ. սուլթանի կողմից արժանացել է բեյի տիտղոսի, իսկ այնուհետև ընտրվել Բարենորոգումների խորհրդի (Թանզիմաթ մեջլիսի) անդամ: 1856 թ. անդամակցել է նորաստեղծ Դատական վճիռների բարձրագույն խորհրդին: Միհրան բեյ Տյուզը առաջին ոչ մահմեդականն էր, որին արդարադատության նախարարությունում նման բարձր պաշտոն էր վստահվում: Մեկ տարի հետո նա դառնում է կրթական նախարարության փոխնախարար: 1862 թ. սուլթանը Միհրան բեյ Տյուզին կարգում է իր մոր սեղանավորը: 1867 թ. Միհրան բեյ Տյուզը սուլթան Աբդուլ Ազիզին ընկերակցում և որպես Օսմանյան կառավարության ներկայացուցիչ` մասնակցում է բանկիրների միջազգային համաժողովին: 1870-ին անդամակցել է Պետական խորհրդին, իսկ 1877-ին` ընտրվել օսմանյան առաջին խորհրդարանի ծերակուտական:

Գրիգոր Օտյանը (1834-1886) երկրորդ սերնդի ներկայացուցիչներից է Օտյանների գերդաստանի, որը փայլեց իր նշանավոր անուններով, և որոնք ապրեցին և գործեցին Կոստանդնուպոլսում` իրենց լուրջ ներդրումն ունենալով պոլսահայ հասարակական, քաղաքական և մշակութային կյանքում: Գրիգոր Օտյանը, որպես բարձր մտավորական և ազգային վերածննդի պատմության մեջ դերակատարություն ունեցած գործիչ, հայտնի է ամենքին: Գաղափարակիցն ու գործակիցն է եղել Նահապետ Ռուսինյանի, Նիկողոս Պալյանի, Սերովբե Վիչենյանի, ովքեր ստեղծեցին Ազգային սահմանադրությունը:

Գրիգոր Օտյանը հայտնի է նաև որպես պետական գործիչ: 1860-ին Արտաքին գործոց նախարարության քարտուղարի պաշտոնն է վարել, իսկ այնուհետև գլխավորել է այս գերատեսչության օտար թղթակցության դիվանի աշխատանքները և ստացել սանիյեի աստիճան: 1865 թ. ուղարկվել է Դանուբյան կուսակալության կենտրոն Ռուսչուկ` իբրև քաղաքական ընդհանուր տեսուչ: 1868 թ. նշանակվել է Պետական խորհրդի քարտուղար, իսկ 1869 թ.` Արտաքին գործոոց նախարարության դիվանապետ: 1871 թ. Հանրային կառույցների նախարությունում վարել է փոխնախարարի պաշտոնը: Նույն թվակակին մի կարճ շրջան խորհրդականի պաշտոնով աշխատակցել է Առևտրի նախարանությանը: 1872 թ. ընտրվում է Պետական խորհրդի անդամ: 1875 թ. Հանրային շինությանց նախարարությունում դարձյալ փոխնախարարի պաշտոնին է անցնում, և նախարարի բացակայության ժամանակ այս գերատեսչության գործերը դրվում են նրա պատասխանատվության տակ: 1876 թ. ստացել է պալայի աստիճան: Սերտ կապեր է ունեցել թուրք ավագանու հետ, որի ամենագաղտնի խորհրդակցություններին մասնակից է եղել: Գրիգոր Օտյանը պետության բարենորոգումների համար ծրագրված գործերին մեծ մասնակցություն է ունեցել: 1876-ին հռչակված Օսմանյան սահմանադրության նախաձեռնող մեծ եպարքոս Միդհատ փաշայի մերձավորագույն խորհրդականն էր և փաստորեն այս սահմանադրության տեքստի համահեղինակ: Օսմանյան սահմանադրական ժողովի փակման մասին սուլթան Աբդուլ Համիդ Բ.-ի հրամանից հետո, վտանգի տակ դրվեց սահմանադրության հեղինակակների և համակիրների կյանքը: Խուսափելով սուլթան Համիդի հետապնդումներից` 1880 թ. ստիպված է եղել ապաստանել Փարիզում: Տարագրության շրջանում Գրիգոր Օտյանի միակ մխիթարությունը եղել է գրիչը:

Պետրոս Գույումճյանը (±-1899) երկար տարիներ ծառայել է օսմանյան վարչական համակարգում: Որպես պետական պաշտոնյա, իր գործունեության ողջ ընթացքում ցուցաբերել է արտակարգ ուշիմություն և մասնագիտական հմտություն` հիացում առաջացնելով բոլորի մոտ: 1868-ին Պետրոս Գույումճյանը ընտրվել է Պետական խորհրդի անդամ և այդ պաշտոնին մնացել մինչև 1874 թվականը: 1878 թ. նրան է հանձնվում կայսրության անտառների և հանքերի վերատեսչությունը: Այս պաշտոնը նա վարել է ավելի քան քսան տարի: Բացի հիշյալ պետական պաշտոններից` Պետրոս Գույումճյանը վարել է տարբեր հարձնաժողովների նախագահությունը: Նրան է վստահվել նաև հանրային շինության նախարարություն փոխնախարարի պաշտոնը: Եղել է Առևտրական տան անդամ: 1893 թ. կրկին անդամակցել է Պետական խորհրդին: Օսմանյան իշխանությունների կողմից ստացել է Օսմանիեի Բ. կարգի և Մեջիդիեի Ա. կարգի պատվանշաններ և հասել պալայի պատվավոր աստիճանի:

Պետրոս Գույումճյանը հայ կաթոլիկ համայնքի ամենաակնառու դեմքերից մեկն էր:

1889-ին ընտրվել է Հայ կաթոլիկ պատրիարքության Վարչական ժողովի անդամ և միևնույն ժամանակ` Կ.Պոլսի Բանկալթը թաղամասի Սուրբ Հակոբ հիվանդանոց-անկելանոցի հոգաբարձու: Պետրոս Գույումճյանը վայելում էր ազգային բարերարի համբավ:

Հովհաննես Վահանյան (Վահան էֆենդի) (1832-1891) Ուսանել է Փարիզում և ստացել քիմիկոսի (տարրաբանի) կրթություն: Կ.Պոլիս վերադառնալուց հետո մտել է պետական ծառայության մեջ: 1860 թ. դարձել է նորաստեղծ Առևտրական դատարանի անդամ, իսկ 1864 թ. ընտրվել Առևտրական Բ. դատարանի նախագահ: 1867 թ. ստացել է ուլայի սանի աստիճան: 1868 թ. վարել է Առևտրի նախարարության փոխնախարարի, իսկ 1871 թ. Կրթական նախարության խորհրդականի պաշտոնները: 1872 թ. անդամակցել է Պետական խորհրդին: 1872-1873թթ. ստանձնել է Կալաթա Սարայի լիցեյի տնօրենի պաշտոնը, որին զուգահեռ եղել է Հանրային կառույցների նախարարի խորհրդականը: 1875 թ. կրկին անդամակցել է Պետական խորհրդին: Նույն թվականից մինչև իր կյանքի վերջը` 1891 թվականը վարել է Դատական նախարարության փոխնախարարի պաշտոնը: Բազմաթիվ նախարարների օրոք մնալով ստվերում, լուռ և գրեթե աննկատ, ինքն է վարել այս գերատեսչության բոլոր գործերը: Ի դեպ, հարկ է նշել, որ Հովհաննես Վահանյանից զատ, թե’ Դատական նախարարությունում և թե’ դատական տարբեր ատյաններում հայերը վարել են բարձր պաշտոններ և նպաստել Օսմանյան կայսրությունում իրավագիտության զարգացմանը:

Հովհաննես Վահանյանը գործուն մասնակցություն է ունեցել պոլսահայ համայնքի հանրային կյանքին: 1853-1855 և 1857-1859 թվականներին անդամակցել է նորաստեղծ Ուսումնական խորհրդին: Իր խորհուրդներով աջակցել է ազգային խնդիրներին: 1853թ. հրատարակել է «Քիմիական գիտության սկզբունք» աշխատությունը:

Նախարարություններում պակաս կարևոր չէր իրավագետ-խորհրդականի (մյուշավիր) պաշտոնը, որը վարել են Գաբրիել Նորատունկյանը և Հրանտ Ապրոն Արտաքին գործոց, Գաբրիել Սերվիչեն և Պետրոս Խորասաճանյանը` Հանրային կառույցների նախարարությունում և այլն:

Օսմանյան իշխանությունները հայ բարձրաստիճան պաշտոնյաներին հաճախ էին տեղափոխում մեկ նախարարությունից մյուսը: Այս տեղափոխություններն ունեին մեկ նպատակ` օգտագործել հայ պետական գործիչների մասնագիտական հմտությունները և արդիականացնել բոլոր նախարարությունները: Եվրոպական կերպարանք էին ստանում այն նախարարությունները, որոնց աշխատակազմում հայեր էին հայտնվում:

Օսմանյան կայսրությանը ծառայած հայ պետական գործիչներին անդրադարնալիս, պետք է նշել նաև, որ հայերը մասնակցել են երկրի քաղաքական կյանքին, որպես Օսմանյան խորհրդարանի երեսփոխան և ծերակույտի անդամ: Պետական խորհրդի (1868թ.) սկզբնավորման առաջին օրից այս հաստատության անդամների կազմում մեծ թվով հայեր են եղել: Նրանք անդամակցել են Պետական խորհրդի գրեթե բոլոր բաժիններին և մեծ ծառայություն են մատուցել այս հաստատությանը և մասնավորապես` օրինաստեղծ իրենց գործունեությամբ:

Օսմանյան կայսրության տարբեր նախարարություններում և վարչական այլ մարմինների աշխատակազմում հայերը ստվար թիվ էին կազմում: Օսմանյան վարչական համակարգում ծառայած բարձրաստիճան հայ պետական պաշտոնյաների անունների հիշատակումն անգամ կարող է բազմաթիվ էջեր լրացնել:

Այս հոդվածի սահմանները հնարավորություն չեն տալիս անդրադառնալու Օսմանյան կայսրության հայ պետական այս գործիչների ազգային գործունեությանը, որը նույնքան ուշագրավ է, որքան նրանց պետական գործունեությունը: Նրանք նույն հավատարմությամբ ծառայել են Բարձրագույն դռանը և արքունիքին, որի պաշտոնյաներն էին և հայ ազգին, որի զավակներն էին: Ամենաբարձր պաշտոններում անգամ Հակոբ Կրճիկյանը, Գրիգոր Աղաթոնը, Գրիգոր Օտյանը, Գաբրիել Նորատունկյանը և շատ ու շատ այլ հայ պաշտոնյաներ չուրացան իրենց ազգը, մշտապես նույնացած մնացին հայ ժողովրդի բաղձանքների հետ, մասնակցեցին դրանց իրականացման համար վատնած ճիգերին: Արքունիքում և պաշտոնական բարձր շրջանակներում վայելած իրենց վստահությունն ու դիրքը գործադրեցին ի շահ ազգային խնդիրների, հանուն հայ դատի: Ազգային շատ խնդիրներ լուծվել է հայ պաշտոնյաների աջակցությամբ և զորակցությամբ: Օրինակ` Ազգային սահմանադրության շարժումը գլխավորել են հայ այն դեմքերը, ովքեր սերտ կապերով կապված էին պետական շրջանակների հետ որպես արքունի պաշտոնյա, ճարտարապետ, բժիշկ, համալսարանական դասախոս: Հայ պաշտոնյաները վշտակից են եղել իրենց հայրենակիցների ցավերին և հույզերին: Հայ ժողովուրդը երախտագիտությամբ է հիշում օսմանյան պետությանը ծառայած Հարություն Պեզճյանին, Ապրոյան, Տյուզյան, Տատյան, Պալյան գերդաստանների բարերարներին, ովքեր դրամ չխնայեցին ազգային կարիքների համար և իրենց նյութական աջակցությամբ նեցուկ եղան Հայ Եկեղեցուն, դպրոցներին, հիվանդանոցներին, մտավորականներին: Եվ այսպիսով իրենց տքնության բաժինը բերեցին հայ ժողովրդի առաջադիմությանն ու վերելքին:

anahitas@mail.ru 

Հոդվածաշարի ավարտը

Akunq.net