ԳԵՎՈՐԳ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
(պատմական գիտությունների թեկնածու)
20-րդ դարի առաջին քառորդին Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանությանը զուգահեռ իրականացվեցին քրիստոնյա հպատակ մյուս ժողովուրդների` հույների և ասորիների զանգվածային տեղահանություններ և կոտորածներ: Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրման առումով մեծ կարևորություն ունի նաև քրիստոնյա այդ ժողովուրդների` տվյալ դեպքում հույների տեղահանությունների և կոտորածների ուսումնասիրումը և լուսաբանումը: Այն հնարավորություն կտա ավելի լավ պատկերացում կազմելու երիտթուրքերի և քեմալականների ցեղասպան քաղաքականության մասին: Ինչպես կայսրության մյուս շրջաններում` Պոնտոսում[1] ևս հույների նկատմամբ տարվում էր ոչնչացման քաղաքականություն, սակայն այն տարբերությամբ, որ այստեղ այն դրսևորվեց առանձնակի դաժանությամբ և չափերով:
Բալկանյան պատերազմների վերջին հատվածում սկսվեցին Թրակիայի և Արևմտյան Փոքր Ասիայի հույն բնակչության բռնի տեղահանություններն ու առանձին կոտորածները: Մինչև Առաջին աշխարհամարտի սկիզբն այս շրջաններից Կոստանդնուպոլսի հունական տիեզերական պատրիարքարանի տվյալներով արդեն տեղահանվել էր 284.172 մարդ[2]:
Այս շրջանում (1913-1914 թթ.) և նաև Առաջին համաշխարհային պատերազմի առաջին երկու տարիներին Պոնտոսի հույն բնակչությունը որպես կանոն զերծ մնաց զանգվածային տեղահանություններից ու կոտորածներից` չնայած հակահունական քաղաքականությունն այս շրջանում, այնուամենայնիվ, լուրջ դրսևորումներ ունեցավ[3]: Այս փուլում երիտթուրքական իշխանությունները հիմնականում շեշտը դնում էին տեղի հայ բնակչության ոչնչացման վրա: Իրավիճակը փոխվեց 1916 թ. ապրիլից հետո: Տրապիզոնի գրավումը ռուսների կողմից և հունական պարտիզանական ջոկատների հարկադիր ստեղծումը լրացուցիչ ազդակ դարձան, որպեսզի ռուսների նահանջից հետո թուրքերն իսկական հաշվեհարդար տեսնեն հույն բնակչության հետ:
Պոնտոսում թուրքական վայրագությունների արձանագրման և հետագա սերունդներին փոխանցման գործում վիթխարի ավանդ ունեն Պոնտոսի հույն միտրոպոլիտները: Նրանցից էր Ամասիայի և Սամսունի միտրոպոլիտ Գերմանոսը: Պոնտոսից փրկված հույների կոմիտեի նախագահ Կոստանդինիդեսին 1918 թ. դեկտեմբերի 29-ին ուղղված մի ընդարձակ նամակում, որն ունի սկզբնաղբյուրային մեծ նշանակություն, նշում է, որ Փոքր Ասիայի շրջաններից Պոնտոսը ենթարկվեց ամենամեծ փորձությունների: Նրա հաղորդագրության համաձայն տեղահանություններն առաջինը սկսում են Սինոպից և շրջակայքից, ու այնուհետև տարածվում ամբողջ Պոնտոսով մեկ[4]:
1916 թ. դեկտեմբերից սկսվում է Ամիսոսի (Սամսունի) հունաթափումը: Առաջինը թուրքական բանակը մոխրի է վերածում քաղաքի շրջակայքը: Մեծաթիվ հույներ արտաքսվում են Անկարայի վիլայեթ` Չորում, Սունգուրլու ուղղությամբ: Նույն Գերմանոսի տեղեկություններով դեկտեմբերի 24-ին ձերբակալվում են նաև հույն առևտրականների մեծ մասը, նրանց հետ նաև զգալի թվով մտավորականներ[5]: Արդեն 1917 թ. հունվարի 6-ին և հաջորդող օրերին թուրքական ոստիկանության սպաները ավերում են մի շարք հունական եկեղեցիներ[6]: Կոստանդնուպոլսում Ավստրոհունգարական կայսրության դեսպան Պալավիչինին հաղորդում է ուշագրավ տվյալներ դեկտեմբերի 11-31 ընկած հատվածում հունական գյուղերի այրման, թալանի, կիրառված բռնությունների և տեղահանությունների վերաբերյալ[7]:
Դեռևս 1916 թ. նոյեմբերին Կոլոնիայի արքեպիսկոպոսության Նիկոպոլսի (Շապին Գարահիսար) շրջանի Վալջանա, Տրուպցի բնակավայրերը ենթարկվում են հարձակման: Բնակիչների մի մասին քշում են, մյուս մասին` սպանում: Շրջանի մյուս գյուղերը, որ դեռևս չէին ենթարկվել հարձակման, ամենևին էլ ավելի լավ վիճակում չէին գտնվում: Նիկոպոլիս քաղաքը կրակի մատնվեց այն հայերին գտնելու համար, որոնք փորձել էին ապաստան գտնել հույների տներում: Այստեղ կազմակերպվեց հայերի և հույների կոտորած և ունեցվածքի թալան: Նրանցից հսկայական թվով մարդիկ իսլամացվեցին[8]:
Հատուկ ուշադրության է արժանի այն փաստը, որ երիտթուրքերն իրենց վարած հակաքրիստոնյա քաղաքականությունում զգալի տեղ էին հատկացնում հույների իսլամացմանը: Այդ երևույթը հատկապես մեծ չափերով դրսևորվեց Կոլոնիայի շրջանի բնակավայրերում, ինչի մասին են վկայում Տիեզերական պատրիարքարան հասած բազմաթիվ տեղեկություններ: Այսպես, օրինակ Նիկոպոլսի մի թուրք բնակիչ` Խալիլ Թոփանօղլուն, հրապարակայնորեն խոսում էր այն մասին, որ մինչև պատերազմն ինքը «մեռնում էր սովից», իսկ այժմ ապրում է շատ լավ` համարյա դրախտում բազմաթիվ թուրքացված (մահմեդականացված) հույն աղջիկների հետ[9]:
Խալդիայի արքեպիսկոպոսության Արգիրոպոլսի (Գյումուշխանե) շրջանում Տրապիզոնի վալի Ջեմալ Ազմիի հրամանով թուրքական պաշտոնյաները հայտարարեցին հունական ապրանքների բոյկոտ: Դա չափազանց ծանր դրության մեջ դրեց հույներին: Բացի այդ քրիստոնյա հույների զորահավաքի հետևանքով այս շրջանում գրեթե երիտասարդ և առողջ հույն տղամարդիկ չէին մնացել, որ պաշտպանեին իրենց ընտանիքները: Չափազանց նպաստավոր պայմաններ էին ստեղծվել հունական համայնքների ոչնչացման համար: Այս իրավիճակում ռուսական զորքի առաջխաղացումն ուղղակի գագաթնակետին հասցրեց հունական տարրի նկատմամբ եղած ատելությունը: Երբ ռուսները գրավեցին Էրզրումը, Արգիրոպոլսից և շրջակայքից մեծաթիվ թուրքեր տեղափոխվեցին Սեբաստիա` այդ ընթացքում թալանելով և ավերելով քրիստոնեական գյուղերը[10] :
Դիվանագիտական մի զեկուցագրից պարզ է դառնում, որ Կերասունի շրջանում շուրջ 38 գյուղ է հունաթափվել, մոտ 23.000 հույն` արտաքսվել[11]: Թուրքերը կեղծ մեղադրանք ներկայացնելով հույներին, թե իբր ռուսները զինել են նրանց, Սինոպից մինչև Ալաչամ[12] ամբողջ ծովափի հույն բնակչությանը ենթարկեցին թալանի և տեղահանության, իսկ միտրոպոլիտ Գերմանոսի տվյալներով նման ճակատագիր էր սպասվում նաև Ալաչամից մինչև Կերասուն ընկած ծովափի հույներին[13]:
Ռոդոպոլսի (Ջեվիզլիկ)[14] արքեպիսկոպոսության համանուն քաղաքի հույն բնակչությանը 1916 թ. ապրիլի 13-ին թուրքական իշխանությունները հրամայեցին չորս օրվա ընթացքում գաղթել Արգիրոպոլսի կողմերը: Հույները հայտնվեցին բավական ծանր իրավիճակում: Այսպես, նրանցից 4.000-ն ուղղվեց Արգիրոպոլսի անտառները` հույս ունենալով թաքնվել այնտեղ, 2.500-ը շարժվում են Խալդիայի Արդաչեի շրջանի լեռները, 650 հոգի ապաստան է գտնում Վազելոն վանքում, ևս 200 հոգի էլ թաքնվում Կանեկա գյուղի մեծ քարանձավում: Արդյունքում Ռոդոպոլսի բնակչության միայն մի փոքր մասին հաջողվեց անցնել ռուսական զորքերի վերահսկման գոտի. մեծ մասը ոչնչացվեց թուրքերի կողմից[15]:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Պոնտոսում կատարված ջարդերի մի յուրօրինակ վիճակագրական ամփոփագիր է Տրապիզոնի հունական հոգևոր առաջնորդի զեկուցագիրը` ուղղված հունական բանակի գնդապետ Կաթեխակիսին 1919 թ. մայիսի 20-ին: Այստեղ հանգամանորեն ներկայացվում են հույն բնակչության տեղահանվածների, արտաքսվածների և կոտորվածների թվաքանակը և դրանց տոկոսային համամասնությունը[16]: Համադրելով այս և մյուս թեմերից ստացված տվյալները` Կ. Պոլսի հունական տիեզերական պատրիարքարանը Առաջին աշխարհամարտի տարիներին Պոնտոսում հաշվում է 257.019 զոհ[17]:
Առաջին համաշխարհային պատերազմում Գերմանիայի դաշնակից Օսմանյան կայսրության պարտությունից հետո 1918 թ. հոկտեմբերի 30-ին ստորագրվեց Մուդրոսի զինադադարը: Կարևոր է նշել այն հանգամանքը, որ այդ զինադադարից հետո կայսրության տարածքում սկսվեցին ձևավորվել «ինքնապաշտպանական խմբեր» ընդդեմ Անտանտի, բայց իրականում ընդդեմ Հունաստանին և Հայաստանին տարածք զիջելուն[18]:
Այդ խմբերի գործողությունների թիրախ դարձավ հայ և հույն բնակչությունը: Դրանցում անդամագրվում էին շատ մահմեդականներ, որոնք ժամանակին մասնակից էին եղել հայերի, հույների և ասորիների դեմ ոճրագործություններին և այժմ փորձում էին խուսափել պատասխանատվությունից[19]:
Տիեզերական պատրիարքարանի կողմից 1920 թ. Կ. Պոլսում հրատարակված «Թուրքիայի հելլենականության Սև Աստվածաշունչ` զինադադարից մինչև 1920 թ.» տեղեկագիրն անդրադառնում է այդ դեպքերին` ներկայացնելով հույների սպանությունների և արտաքսումների բազմաթիվ օրինակներ[20]: Սակայն հակահունական արշավն ինչպես ամբողջ Փոքր Ասիայում, այնպես էլ Պոնտոսում առավել ուժգնությամբ մոլեգնեց 1919 թ. մայիսի 15-ին հույն-թուրքական պատերազմի սկզբից, և դրանից մի քանի օր հետո Մ. Քեմալի` Սամսուն ուղարկվելուց հետո: Մ. Քեմալը համակարգեց հակահունական և հակահայկական արշավը Փոքր Ասիայում[21]:
Պոնտոսում իրավիճակը դառնում էր ճգնաժամային: Ամասիայի միտրոպոլիտ Գերմանոսի` 1919 թ. մայիսի 31-ի հաղորդագրությունից պարզ է դառնում, որ ամբողջ ամառվա ընթացքում շարունակվել է հույն բնակչության կողոպուտը, երեխաների հափշտակությունը, սպանություններն ու ահաբեկչությունը` այդ գործում օգտագործելով նաև լազերին: Այդ շարունակական դաժանությունները ստիպեցին Պոնտոսի հույներին բարձրանալ լեռները և դառնալ պարտիզաններ (հուն.` Παλίκαρι): Զինադադարից հետո, երբ այստեղ ժամանեցին անգլիական զորքերը, լեռներում ապաստանած հույների մեծ մասն իջավ իրենց բնակավայրերը, սակայն անգլիացիների հեռանալուց հետո թուրքերի հալածանքների հետևանքով հույները կրկին բարձրացան լեռները` ձեռք առնելով ինքնապաշտպանական միջոցներ: Սև ծովի մերձափնյա շրջանի հույների տեղահանության ժամանակ Սամսունի, Բաֆրայի, Կավզայի բոլոր այն հույն գյուղացիները, ովքեր կարողացան, անգամ իրենց ընտանիքներով լեռները բարձրացան: Այսպես, Բաֆրայից մինչև Չարշամբա[22] ընկած լեռներն ապաստանեցին 20-25.000 ժողովուրդ` այր, կին և մանուկ, որոնցից 3-4 հազարը զինված էր[23]: Հայդուկային պայքարի գլխավոր օջախներ դարձան Բաֆրան, Սանթան[24] և Օրդուն: Հունական ինքնապաշտպանական շարժման նշանավոր ներկայացուցիչներից էին Վասիլիս աղան (Վասիլիս Անֆոպուլոս), Իստալ փաշան, Անտոն Չաուշը, Էվկլիդես Կուրտիդին, Անաստաս աղան, Աբաձիսը, Դելի աղան, Էմիլ աղան և այլն[25]: Նրանք բավական երկար դիմադրեցին թուրքերին` փրկելով բազմաթիվ քրիստոնյաների, իսկ վերջում ստիպված եղան հեռանալ Հունաստան: Կարևոր է այն փաստը, որ հունական ինքնապաշտպանական մարտերն ինչպես հայերինը, որոշակիորեն պաշտպանեցին խաղաղ բնակչությանը: Հույների ցեղասպանության անվանի մասնագետ Կ. Ֆոտիադիսը նշում է. «Մինչդեռ այն շրջաններում, ուր չէին կարող գործել պարտիզանները, թուրքերն անարգել շարունակում էին կատարել իրենց կործանիչ գործը: Ամեն օրը բերում էր ողբերգական լուրեր»[26]:
Հույն-թուրքական պատերազմի տարիներին հույն բնակչությայն տեղահանությունների և կոտորածների կարևոր վկայություն է պարունակում Ամերիկյան նպաստամատույց կազմակերպության Խարբերդի հիվանդանոցի տնօրեն Մարկ Հ. Ուարդի օրագիրը, ուր սկսած 1921 թ. մայիսի 26-ից մինչև 1922 թ. փետրվարի 23-ը ներկայացվում է հույների կոտորածներն ու արտաքսումները Փոքր Ասիայի տարբեր շրջաններից` այդ թվում նաև Ամասիայից, Սամսունից, Մարզվանից և այլն: Ըստ Ուարդի` Սեբաստիայից Խարբերդի ուղղությամբ տեղահանվել է մոտ 30.000 մարդ, որից միայն 20.378-ն է հասել Խարբերդ (18.000-ը` հույն, 2.000-ը` հայ)[27]: Մեծ մասը կործանվել է ցրտից, հիվանդություններից և քաղցից: Դուրս գալով Խարբերդից` միայն 10.000 հոգի Դիարբեքիրի մոտ անցավ Տիգրիս գետը և հասավ Բիթլիսի վիլայեթ[28]: Այս շրջանում հույների արտաքսումների կարևոր ապացույցներ են երկու այլ ամերիկացիների` միսս Բաներման-Մուրդոչի և Կնապպի հաղորդած տեղեկությունները, որոնք այդ ժամանակ եղել են Արաբկիրում: Ըստ նրանց` 1921 թ. հուլիսից մինչև 1922 թ. Արաբկիրով անցել է 10.000 հույն տարագիր[29]:
1920 թ. ապրիլի 10/23-ին Անկարայում իր աշխատանքներն է սկսում Ազգային մեծ ժողովը, որը նույն ամսի 29-ին ընդունեց «Հայրենիքի դավաճանության», իսկ սեպտեմբերի 11-ին «Դասալիքների վերաբերյալ» օրենքները: Դրանից հետո, արդեն, երևան եկան հատուկ տրիբունալները` «Անկախության դատարանները»: Այդ դատարանները մահվան դատավճիռներ էին կայացնում հույների դեմ` նրանց թվում շատ գործարարներ, քաղաքապետեր, հրատարակիչներ, Օսմանյան խորհրդարանի հույն նախկին պատգամավորներ: Մի քանի ամսվա ընթացքում Փոքր Ասիայի հույն մտավորական և քաղաքական վերնախավը սպանդի ենթարկվեց: «Պոնտոսճի»[30] անվան տակ ձերբակալվեցին մեծաքանակ հույն երևելիներ: Միայն Ամասիայի անկախության դատարանը 600-ի մոտ մարդու դատապարտեց, որոնք կախաղան բարձրացվեցին` որպես «պոնտոսճի» դատվելով[31]: Տեղեկություններ են պահպանվել անգամ, որ միայն 1921 թ. սեպտեմբերի մեկ օրվա ընթացքում կախաղան է բարձրացվել 60 անձ: Ազգերի լիգային ուղղված իր հեռագրում Կ. Պոլսի տիեզերական պատրիարքը տալիս է մի ցանկ, ուր հիշատակվում է 168 հույնի, 3 հայի, երկու չեզոք ամերիկացու` մեկը միսիոներ, մյուսը` Մարզվանի Ամերիկյան քոլեջի դասախոս, անուններ, որոնք մահվան դատապարտվեցին[32]:
Մահվան դատապարտվածների ցուցակը տպագրվել է Սամսունի թուրքական «Ահալի» և «Հիլալ» թերթերում սեպտեմբերի 18-ի, 19-ի և 25-ի համարներում[33]: Նրանց թվում էին Տրապիզոնի միտրոպոլիտ Խրիսանթոսը, Կերասունի և Խալդիայի միտրոպոլիտ Լավրենտիոսը, Նիքսարի միտրոպոլիտ Պոլիկարպոսը[34] և բազմաթիվ եպիսկոպոսներ:
Քեմալականները լրջորեն նախապատրաստվում էին Անկարայի պաշտպանությանը, և քանի որ Սակարիա գետի ափին էին հավաքվում բոլոր կարևոր ուժերը, Օսման աղան ևս իր 3.500 հոգանոց չեթեով ուղղվեց այնտեղ: Այս խումբը պետք է անցներ Մարզվան Կավզայի ճանապարհով: 1921 թ. հուլիսի 20-ին հասնելով Կավզա նախօրոք կազմված ծրագրով ամբողջ քրիստոնյա բնակչությանը առանց որևէ մեկին կենդանի թողնելու` մեծից մինչև նորածին, այր, թե կին, հայ, թե հույն ջարդեցին[35]: Թոփալ Օսմանի ուժերը Մարզվան են հասնում 1921 թ. հուլիսի 23-ին: Մարզվանում կատարված ջարդերին է անդրադառնում «Թայմս» օրաթերթը բավական ընդարձակ հոդվածով, որտեղ մասնավորապես նշվում է. «Մոտ 500 կին և երեխա է արտաքսվել գյուղերը` Մարզվանի մոտ` 15 մղոն հեռավորության վրա: Քաղաքի մեծահասակ բնակչության մեծ մասը սպանվել է: Անկանոն զորքերը մեծ ջանք են գործադրում հայտնաբերելու հայերին, որոնք մահմեդականացվել են 1915-1916 թթ., բայց հետո վերադարձել իրենց քրիստոնեական հավատին, երբ բրիտանացիներին էին հսկում Մարզվանում»[36]: Այնուհետև պարզ է դառնում, որ քաղաք մտած անկանոն ուժերը մի քանի օր մնալով քաղաքում, ավելի քան 2.000 քրիստոնյա (հայ և հույն) բնակչությանը սպանդի են ենթարկում: Մարզվանում Օսման աղայի հրոսակախումբը հինգ ժամվա ընթացքում այրում է քրիստոնյաների տները` ծաղրելով. «Որտեղ են ձեր անգլիացիները, ամերիկացիները և ձեր Քրիստոսը, որ օգնեն ձեզ»[37]:
Պոնտոսի հույն բնակչության զանգվածային տեղահանությունները, սպանություններն ու բռնի մահմեդականացումը շարունակվեցին մինչև Հույն-թուրքական պատերազմի ավարտը: Պոնտոսը գրեթե ամբողջությամբ «մաքրվեց» հույն բնակչությունից: 1922 թ. մայիս 25-ին Կոստանդնուպոլսում գտնվող հունական ռազմածովային բազան կազմեց և Հունաստանի արտաքին գործերի նախարարություն ուղարկեց հաղորդագրություն, ուր նշվում էր, որ Պոնտոսում քրիստոնյաների վիճակն աղետալի է: Գյուղական վայրերում գործնականում բնակիչներ չեն մնացել, քրիստոնյաների բոլոր գյուղերն այրվել են, որոնց բնակիչներն արտաքսվել են, ճանապարհին մորթվել, իսկ ձերբակալվածներն սպանվել են տեղում կամ ողջ-ողջ այրվել[38]:
1916-1922 թթ. Պոնտոսում հույն ժողովրդի նկատմամբ իրականաված քաղաքականության հետևանքով այս տարածքը հիմնականում «մաքրվեց» հույն բնակչությունից: Եթե Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ Պոնտոսում հույն բնակչության թիվը տարբեր գնահատականներով տատանվում էր 453.193[39] – 750.000[40] – ի միջև, ապա Հույն-թուրքական պատերազմի ավարտից հետո այնտեղ գրեթե հույն չմնաց, եթե չհաշվենք հազարավոր մահմեդականացված հույներին: Երիտթուրքերի և նրանց հաջորդած քեմալականների քաղաքականությանը զոհ գնաց ավելի քան 350.000 հույն[41]:
Պոնտոսում հույների զանգվածային տեղահանություններն ու կոտորածներն առ այսօր միջազգային իրավունքի տեսանկյունից գնահատականի չեն արժանացել[42]: Օսմանյան կայսրության իրավահաջորդ հանրապետական Թուրքիան դեռևս չի կրել պատասխանատվություն ինչպես հայերի, այնպես էլ հույների ոչնչացման համար: Այսպիսով, ակնհայտ է դառնում, որ 20-րդ դարի առաջին քառորդում Օսմանյան կայսրության մաս կազմող Պոնտոսում երիտթուրքերի և քեմալականների կողմից հույն ժողովրդի նկատմամբ կիրառվել է ցեղասպան քաղաքականություն: Այն, ունենալով իր առանձնահատկությունները, այնուամենայնիվ, հանդիսանում է Օսմանյան կայսրությունում հակաքրիստոնյա քաղաքականության մի մասը:
Gevorg Vardanyan
The Pontic Greek Genocide
The article presents and anylyzes the mass deportations and massacres of the Greek people in Pontus (The north-eastern Black Sea littoral region of the Ottoman Empire). The campaign of annihilation against the Greek was carried out in all the regions of the Empire, yet it must be established that in Pontus the inhumanity was on its highest scale.Hundread of thousands of Greeks were deported till the end of WWI.
After the Mudros armistice the persecutions of the Greek population continued by the Turkish nationalistic groups formed in the territory of the Empire. The campaign against the Greeks was notably enlarged during the Greco-Turkish war from 1919 to 1922. Notwithstanding the existence of the Greek self defending groups, almost the whole Greek population of Pontus was deported and slaughtered.
According to the records of the Greek Ecumenical Patriarchate of Constantinople, from 1916 to 1923 in consequence of the anti Christian policy of the Young Turks and Kemalists at least 350 000 Greeks were killed in Pontus.
[1] «Պոնտոս» եզրն այստեղ օգտագործվում է հիմք ընդունելով Կ. Պոլսի Հունական տիեզերական պատրիարքարանի` Օսմանյան կայսրության տարածքն ըստ թեմերի բաժանելու սկզբունքը: Այսպես, դա այն վեց արքեպիսկոպոսությունների տարածքն է, որ մտնում է Պոնտոս հավաքական անվան մեջ: Դրանք են Տրապիզոն, Ռոդոպոլիս (Ջեվիզլիկ), Խալդիա (Գյումուշխանե), Կոլոնիա (Նիկոպոլիս – Շ. Գարահիսար), Նեոկեսարիա (Նիքսար), Ամասիա: Բաժանումը հարաբերական է, և տրվում է համաձայն հունական աղբյուրների: Հունական Պոնտոսը Փոքր Ասիայում ուներ 71,500 քառ. կմ տարածություն: Տես` Economides D. E., The Pontus and the Right Claims of its Greek Population: Topographical, Ethnographical and Historical Study: With two maps and various statistics,Constantinople: Imprimerie Française Leandre Mourkides, 1920, p. 6.
Պոնտոսի վեց արքեպիսկոպոսություններն Օսմանյան վարչական միավորներից ընդգրկում էին ա) Տրապիզոնի վիլայեթը, բ) Ջանիկի առանձնացված սանջակը, գ) Կաստամոնուի վիլայեթի Սինոպի սանջակը և դ) Սեբաստիայի վիլայեթի Ամասիայի, Շապին-Գարահիսարի ու Թոխատի (Եվդոկիա) սանջակները:
[2] René Puaux; La Déportation et le Rapatriement des Grecs en Turquie:Paris: Edition du Bulletin Hellenique; 1919; p. 8.
[3] Չնայած զանգվածային տեղահանություններ և ջարդեր առայժմ տեղի չէին ունենում, սակայն հակահունական քաղաքականության բնորոշ օրինակ էր այն, որ հայտարարվել էր հունական ապրանքների բոյկոտ, իսկ հունական նավերին թույլ չէին տալիս կանգնել կայսրության նավահանգիստներում (Տես` Photiades K., The Annihilation of the Greeks in Pontus by the Turks: Tübingen: Union of the fighters for the Liberation of the Greek Lands seized by Turkey, 1987, p. 28.): Պոնտոսում հակահունական տրամադրությունների ուժեղացման և դրսևորման ակնառու օրինակ է 1910 թ. հունիսին Տրապիզոնի թուրքերի կազմակերպած հակահունական ցույցը` կապված Կիպրոսի հարցի հետ: Տես` Ενεπεκίδης Π. Κ., Οι διωγμοί των Ελλήνων του Πόντου (1908-1918), Αθήνα: Συλλόγου Ποντίων Αργοναύται-Κομνηνοί, 1962, σελ. 9.
[4] Karavangelis G., The Turkish Atrocities in theBlack SeaTerritories: Copy of Letter of His Grace Germanos, Lord Archbishop of Amassia and Samsoun, Delegation of the Pan – Pontic Congress,Manchester: Norbury, Natzio & Co. Ltd., 1919, p. 14.
[5] Նույն տեղում, էջ 5:
[6] Նույն տեղում:
[7] Μαλκίδης Θ., Η Γενοκτονία των Ελλήνων. Θράκη, Μικρά Ασία, Πόντος, Λευκωσία: Εκδόσεις Αιγαίον, 2010, σελ. 196.
[8] Oecunemical Patriarchate, Persecution of the Greeks inTurkey 1914 – 1918,Constantinople: Press of the Greek Patriarchate, 1919, p. 97.
[9] Малкидис Ф., История Греков Понта, Александруполис: Изд. Союз. Репатриантов Области Эврос, 2010, с. 27.
[10] Oecunemical Patriarchate, Persecution of the Greeks inTurkey 1914 – 1918…, p. 97.
[11] Les Persécutions antihelleniques en Turquie, depuis le debut de la guerre europenne: D’apres les rapports officiels des agents diplomatique et consulaires,Paris: Bernard Grasset, 1918, p. 53.
[12] Բնակավայր սև ծովի հարավային ափին, Սամսունի շրջանում` Բաֆրայի մոտ:
[13] Φωτιάδης Κ., Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, Θεσσαλονίκη, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων Για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Αθήνα: Ιδρυμά της Βόυλης των Ελλήνων, 2004, σελ. 169.
[14] Քաղաք Տրապիզոնից 30 կմ հարավ-արևելք:
[15] Les Persécutions antihelleniques en Turquie …, p. 53.: Վազելոն վանքը թուրքերի կողմից գրավվում և թալանվում է ապրիլի երկրորդ կեսին: Եկեղեցական գույքը յուրացվում է, իսկ ձեռագիր մատյանները, արխիվները այրվում են: Երկու տարի անց Ռոդոպոլսի միտրոպոլիտ Կիրիլը գրում է, որ ոչ պակաս քան 487 քրիստոնյա է կոտորվել Վազելոն վանքում: Տես` Oecunemical Patriarchate, Persecution of the Greeks inTurkey 1914 – 1918…, p. 110-111. Տես նաև` King W. H., Turkish Atrocities inAsia Minor,Washington: United States Government, Printing Office, 1992, p. 16-17.
[16] Photiades K., The Annihilation of the Greeks inPontus by the Turks: Tübingen: Union of the fighters for the Liberation of the Greek Lands seized byTurkey, 1987, p. 28.
[17] René Puaux, նշվ. աշխ., էջ 7:
[18] Авакян А., Черкесский фактор в Османской империи и Турции (вторая половина XIX – первая четверть XX в). Отв. ред. Г. Аветисян – Ер: Издательство “Гитутюн” НАН РА: 2001, с. 246–247.
[19] Այդ կազմակերպությունները ժամանակի ընթացքում բավական շատացել էին: Դրանց թվում էր, օրինակ «Կարակոլը», որի անդամների մեծամասնությունը «Թեշքիլաթը մահսուսեի» նախկին գործիչներն էին: Կային նաև Կիլիկիայի, Զմյուռնիայի, Թրակիայի և այլ շրջանների «իրավունքների պաշտպանության կոմիտեներ»: Տես` Միրզոյան Կ., Թուրքիայում ազգայնական շարժման ծագման հարցի շուրջ 1918 – 1919 թթ., Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ, Եր.: ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., պր. XVI, 1996, էջ 127-129:
[20] The Black Book of the Sufferings of the Greek People inTurkey from the Armistice to the End of 1920:Constantinople: Press of the Patriarchate, 1920.
[21] Էրզրումի և Սվազի կոնգրեսներ ունեին ինչպես հակահայկական, այնպես էլ հակահունական հստակ ուղղվածություն: Տես օրինակ Սվազի կոնգրեսում ընդուված հռչակագրի երրորդ կետը: Кемаль М., Путь новой Турции 1919-1927, т. 1, Первые шаги национально-освободительного движения 1919, Москва: Литиздат, 1929, с. 374-375.
[22] Ավան Տրապիզոնի նահանգի Ջանիկի գավառում:
[23] Հայկունի Պ. Ա., Թօփալ Օսման և դէպքերը Մարզուանի մէջ Զինադադարէն յետոյ, Աթենք: Տպ. «Նոր օր», 124, 132 էջ 29:
[24] Բնակավայր Տրապիզոնի նահանգի Տրապիզոն գավառում:
[25] Photiades K., նշվ. աշխ., էջ 29:
[26] Photiades K., նշվ. աշխ., էջ 31:
[27] Ward Mark H., The Deportation in Asia Minor 1921 – 1922,London: Anglo – Hellenic League & BritishArmenia Committee, 1922, p. 3 – 4.
[28] Kemalist War on Christians,,, The Times”, 8th June, 1922, p. 3.
[29] L’extermination des Chrétiens d’Orient: Faits, Documents et Témoignages Anglais et Américains, Paris: P. Thévoz, 1922, p. 106.
[30] Պոնտոսճի- Փոնթոսչու (Pontosçu) – Պոնտոսի անկախության կողմնակից
[31] Հայկունի Պ. Ա., Թօփալ Օսման և դէպքերը Մարզուանի մէջ Զինադադարէն յետոյ, Աթենք: Տպ. «Նոր օր», 1924, էջ 132:
[32] Alleged Turkish crimes- appeal to theLeague of Nations, ,, The Scotsman’’, 7th October, 1921, p. 3.
[33] Το Μαρτυριον του Ποντου, Ελληνικός Σύλλογος Κοινωνίας Εθνών, Αθήνα: Αλεξ. Βιτσικουνακη, 1922, σελ. 8-11.
[34] Նույն տեղում, էջ 12:
[35] Հայկունի Պ. Ա., նշվ. աշխ., էջ 36:
[36] The Turk at work, ,, The Times’’, 26th October, 1921, p. 11.
[37] Livre Noir: La Tragédie Du Pont 1914 – 1922 [Black Book: The Tragedy ofPontus 1914 – 1922], Athénes: Imprimerie Phoenix, 1922, p. 21.
[38] Photiades K., նշվ. աշխ., էջ 33:
[39] Soteriadis G., An Ethnological Map Illustrating Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minor,London: Edward Stanford, Ltd., 1918. p. 7, 11, 13.
[40] Charalambidis M., The Pontian Question in the United Nations,Thessaloniki: Pontian Society ofThessaloniki “Euxinos Leschi”, 2004, p. 14.
[41] Photiades K., նշվ. աշխ., էջ 6:
[42] Այնուամենայնիվ, վերջին շրջանում նկատվում է որոշակի տեղաշարժ: Այս առումով կարևոր էին հատկապես նախ 1994 թ., ապա նաև 1998 թ. Հունաստանի խորհրդարանի երկու որոշումները, որոնց համաձայն հույների նկատմամբ այդ քաղաքականությունը որակվեց որպես ցեղասպանություն: Այս առումով հատկապես բացառիկ նշանակություն ունեցավ Ցեղասպանագետների միջազգային ընկերակցություն կազմակերպության կողմից 2007 թ. դեկտեմբերի 1-ին ընդունված բանաձևը, ուր, մասնավորապես, նշվում էր, որ Թուրքիայում 1914-1923 թթ. հակաքրիստոնեական արշավն ընդդեմ հայերի, ասորիների, Պոնտոսի և Անատոլիայի հույների որակվում է որպես ցեղասպանություն: Հունական ողբերգության միջազգայնացման գործում կարևոր նշանակություն ունեցավ 2010 թ. մարտի 11-ին Շվեդիայի խորհրդարանի որոշումը, որը ևս Թուրքիայում 1914-1923 թթ. հայերի, ասորի-քաղդեացիների և պոնտոսցի հույների նկատմամբ կիրառված գործողությունները համարեց ցեղասպանություն:
