«Եթե անգլիացիներն ընդունեին Մուստաֆա Քեմալի և Ստամբուլի կառավարության առաջարկը, այսինքն` ներկայիս Թուրքիայի Հանրապետության սահմաններն ընդունեին որպես մոտավորապես այդ ժամանակվա Օսմանյան կայսրության սահմաններ և ի պատասխան` թուրքերից պահանջեին Հայոց ցեղասպանության մեղավորների ձերբակալությունը, մենք այսօր իթթիհադականների մասին կխոսեինք այնպես, ինչպես խոսում ենք գերմանացի նացիստների մասին»: Բոլորս հիշում ենք դատարաններում ձախակողմյան ավանդույթից սերող մարդկանց կատարածների պաշտպանությունը: Ասում էին` «մենք երկրորդ ազգային ուժերն ենք: Ազատագրական պատերազմի Ազգային ուժերը բավականաչափ չկարողացան հեղաշրջում կատարել, մենք շարունակելու ենք նրանց կիսատ թողած կետից»: Այսինքն` Ազգային ուժերը համարվում են մեր ձախակողմյան ինքնության մի հատվածը: Ինչևէ, այդ ինքնության ներսում էլ կան մարդիկ, որոնք լրջորեն խառնվել են այս հանցագործությանը: «Թուրքիայի ձախերը նույնպես ստիպված են 1915 թ. մասին խոսել և առերեսվել` տեսնելով, թե իրենց մեջ այս իթթիհադական կադրերից մնացածներն ովքեր են, ստիպված են հաշիվ տալ: Ստիպված են առերեսվել պատմության հետ, նստել մեր քաղաքականության կենտրոնում և լինել մեր քաղաքականության կենտրոնը…»

Ձեզ ենք ներկայացնում Թաներ Աքչամի «Sesonline.net»-ին տված հարցազրույցը: Հարցազրույցը վարել է Արիֆե Քյոսեն:

Ինչու՞ Թաներ Աքչամ:

«Նրանց անտեսելը» դարձավ այս պետության գոյության պայմաններից մեկը: Միայն նրանց գոյությունը ժխտելով չբավարարվեցինք, աքսորելով, ծովում խեղդելով, իրոք, բնաջնջեցինք: Հետո էլ մեր ոչնչացնելն անտեսեցինք: Մեր պատմությունը մշտապես կերտեցինք ժխտելու և անտեսելու հիման վրա, սակայն, բնականաբար, ոչինչ չի ոչնչանում միայն այն բանի համար, որ մենք ենք անտեսում… Հայերը կան, ապրել են այս հողերի վրա, և դեռևս շարունակում են ապրել: «Նախաձեռնություն» անվան տակ այնպես արեցինք, որ այն, ինչ ցայսօր ժխտել ենք, կարծես ընդունեցինք, հետո միանգամից ուշքի գալով` վարչապետի բերանով նրանց սպառնացինք աքսորել: Միասին վերհիշեցինք այն, ինչ տեղի է ունեցել 95 տարի առաջ` տեղահանությունը, դրա արդյունքներն ու մինչև այսօր ձգվող քննարկումները: Արդեն ջինը դուրս է եկել շշից, նրանք, ովքեր չէին խոսում, սկսել են խոսել: Հայտնի է, որ այս խոսակցությունները շարունակելու ենք այնքան, մինչև որ խնդիրն ամբողջությամբ լուծում ստանա: Հարցնելու ենք` Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը հայերին գիտակցաբա՞ր է ցեղասպանության ենթարկել, այս ցեղասպանությունը փաստաթղթեր ունի՞, Մուստաֆա Քեմալը հայերին սպանողներին պատժելու վերաբերյալ ի՞նչ էր մտածում, Թուրքիան 1915 թ. տեղի ունեցածը փոխհատուցելու համար ի՞նչ պետք է անի, պատմության հետ ով ինչպե՞ս է առերեսվելու: Այս հարցերի վերաբերյալ խոսեցինք ԱՄՆ-ի Կլարկ համալսարանի դասախոս Թաներ Աքչամի հետ, ով հայտնի է հայկական հարցի վերաբերյալ իր աշխատություններով:

* * *

Արիֆե Քյոսե– Վարչապետ Էրդողանը բավական բացահատ ասաց, որ կարող է երկրից վտարել Թուրքիայում անօրինական աշխատող 100 հազար հայի: Ինչպե՞ս եք գնահատում Էրդողանի այս խոսքերը: Հայերը նոր տեղահանության առա՞ջ են կանգնած:

Թաներ Աքչամ- Երբ առաջին անգամ լսեցի էրդողանի խոսքերը, ասացի` ըհը, հիմա արդեն Եվրոմիության անդամ դառնալու իրավունքը վաստակեցինք: Սա կատակով չեմ ասում, ամենայն լրջությամբ, որովհետև Եվրոպան լի է կուսակցություններով, որոնց քաղաքականությունը հիմնված է Եվրոպայում աշխատող ապօրինի միգրանտներին վռնդելու վրա: Ես սա գիտեմ, որովհետև 15 տարի ապրել եմ Գերմանիայում, ինձ վռնդել ցանկացող բավական գերմանացի ազգայնականներ, պահպանողական կուսակցություններ և ձախակողմյաններ կային: Թուրքիան էլ է բռնել նման ուղի. իր երկրում անօրինական ապրողների որսի դուրս գալով` վռնդելու է: Ըստ էության` «ապօրինի աշխատողները» ժամանակակից հասարակությունների խնդիրն են: Զարգացած արդյունաբերական պետությունները մշտապես գրավում են աշխատուժին: Եվ եթե նույնիսկ սահմանների վրա դռներ դնեք, շրջակայքն էլ արգելապատնեշով պատեք, մարդիկ նմաննատիպ երկրների մուտքի ճանապարհին են նայելու: Այս երկրները աղքատ մարդկանց համար հնարավորություն ապահովելու ժամանակ նաև գրավում են անօրինական աշխատանքային միգրանտներին: Այս հարցը վտարելով չեք կարող կարգավորել: Դռնից վռնդեք` պատուհանով են ներս մտնելու, որովհետև սա նորմալ է, դարի խնդիրն է: Այստեղ անհրաժեշտ է նկատել, որ կա երկու լուրջ խնդիր. առաջին` եթե «անօրինական աշխատանքային միգրանտների» խնդիրը կարգավորեք «կկախեմ, կջարդեմ, կվռնդեմ» մեթոդով, կհրահրեք այդ հասարակության սարսափելի ռասիստական և ազգայնական հատվածներին: Մարդկանց կուղղորդեք «անօրինական աշխատողի թշնամի» լինելուն, և այստեղից էլ ատելություն կառաջանա այն ազգի նկատմամբ, որին պատկանում են այս աշխատավորները: Երևում է` Էրդողանն անտեղյակ է Գերմանիայի թուրքական և մուսուլմանական թշնամության արմատներից: Երկրորդ` Թուրքիան իրեն բնորոշ շատ լուրջ խնդիր ևս ունի: Թուրքիայի Հանրապետության տոհմածառը վատն է: Սա ասում եմ շատ վատ, արատավոր անցյալի պատճառով, որի վերաբերյալ չեն խոսում: Դեռևս ամիսներ առաջ Էրդողանը հայտարարել էր, թե այս երկրից քրիստոնյաներին վռնդելը նացիստական մտածելակերպի պտուղ է եղել:      

Հիմա մի պետություն, որը նույնիսկ այս մտածելակերպը չի ընդունել, եթե ասում է «ես իմ ներսում ապրող քրիստոնյաներին, անօրինական աշխատող էմիգրանտներին վտարելու եմ», թող չզարմանա, որ բոլորի միտքն է գալիս տեղահանությունն ու բնաջնջումը: Հետագայում փորձեց իրավիճակը վերահսկողության տակ վերցնել, սակայն չեմ կարծում, որ հաջողվեց: Ձեռքերն ու դեմքը կեղտոտելու է:

Չեմ կարծում, թե այն, ինչ ասաց Էրդողանն այս թեմայի վերաբերյալ, հատուկ արեց: Ավելի շատ հակված եմ մեկնաբանել որպես բերանից դուրս թռած ազգայնական հակազդեցություն: Ցավոք, մեր մուսուլմանները, երբ առանց շատ մտածելու խոսում են, շատ ազգայնական են դառնում: Էրդողանն էլ այդպիսին է: Երբ նրա առաջ գրավոր տեքստ են դնում, որից օգտվում է, կարողանում է ժողովրդավարական լինել: Դրա պատճառն այն  է, որ թուրքական իսլամը լուրջ ազգայնական ջիղ ունի: Այդ իսկ պատճառով էլ ժամանակ առ ժամանակ ահա այսպես նիզակը դուրս է գալիս պարկից: Սա էլ դրանցից մեկն էր: Ամեն դեպքում` ժամանակի հետ փորձելու է կշռադատել, սակայն, չգիտեմ, կհաջողվի, թե՞ ոչ: Այն կարծիքին եմ, որ այս քայլը պայմանավորված է ընտրություններով: Այսպես է դատում. «Եթե ազգայնական արտահայտությունների դիմեմ, շատ քվե կունենամ»: Դրա համար էլ Հայկական հարցի մասին կրկնում է  Շյուքրու Էլեքդաղի, Վելի Քյուչուքի նմանների 95 տարի շարունակ անգիր արած բառերը: Ենթադրում եմ, որ սա անդրադառնալու է, այն էլ շատ վատ է անդրադառնալու նրան: Նաև ենթադրում եմ, որ թուրք ժողովուրդն արդեն 95 տարի շարունակ ասված ստերից հոգնել է, համբերության բաժակը լցվել է, արդեն դուրս է գալու և միանալու է նրան, ով խենթի պես բացահայտ ասում է` «Եղբա’յր, նման բան եղել է»:

-Որքան էլ որ Թուրքիայում անօրինական աշխատող հայերի նկատմամբ սպառնալիքներ լինեն, քանի որ Հայկական հարցը այս երկրի հիշողության մեջ է, ինչպես և Դուք նշեցիք, տեղահանություններն ու  1915 թ. տեղի ունեցածն անմիջապես յուրաքանչյուրի մտքով անցավ, որովհետև այն օրերին կատարվածների վերաբերյալ պատմածներն այս երկրի և մարդկանց կազմավորման մեջ կարևոր տեղ են զբաղեցնում: Ըստ Ձեզ`  Հայկական հարցը թուրքական ազգային գիտակցության ձևավորման մեջ ինչպիսի՞ տեղ է զբաղեցնում:

-Ըստ էության, սա Եվրոպայում պարզորոշ ձևակերպեց մեր Պաշտպանության նախարարը` ասելով. «Եթե մենք քրիստոնյաներին չվռնդեինք, չէինք կարող թուրքական պետություն հիմնել»: Իրավացի է: Նմանատիպ արտահայտություններ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կառավարությունների ժամանակ կատարել է Արտաքին գործերի նախարարությունը, ասել է նաև Հալիլ Մենշեթեն, ով այդ ժամանակ Ազգային ժողովի նախագահն էր: Մալթայում գրած նրա նամակում տեղ են գտել հետևյալ խոսքերը. «Եթե մեր երկրից հայերին և հուներին չաքսորեինք, ապա չէինք կարող հիմնել այս պետությունը»: Նմանատիպ արտահայտություններ դեռ ավելի բացահայտ 1920 թ. Անկարայի Ազգային մեծ ժողովում ասել է Հասան Ֆեհմի բեյը. «Դեռ տեղահանությունը չսկսած` մենք գիտեինք, որ մեզ մարդասպան են ասելու»: Այնուհետև հարց է ուղղել, որին հենց ինքն էլ պատասխանել է. «Ինչու՞  մեզ մարդասպան ասելու ռիսկին դիմեցինք: Մեր շատ սիրելի հայրենիքի բարօրության համար ստիպված էինք այս ամենը կատարել»: Այդ ընթացքում ավելի համարձակներն ասում էին. «Հա, ի՞նչ կա որ, կատարել ենք»: Խնդրի համառոտ ակնարկն այն է, որ Թուրքիայի հանրապետության գոյության հիմքերից մեկն էլ 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունն է: Մեր հանրապետության հիմնադիր կադրերի կարևոր հատվածը կա’մ անմիջականորեն մասնակցել է կոտորածին, կա’մ էլ կոտորածի ժամանակ հարստացել: Յուրաքանչյուր ազգ իրեն ստեղծած մի խումբ ազգային հերոսներից է բաղկացած: Եթե այս հերոսների համար պետք է հաշիվ տալ, և եթե այս հերոսները ոճրագործություն են գործել, շատ դժվար է դրա հետ առերեսվել:

Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիր կադրերին դրվատելը մեր ազգային ինքնության անբաժանելի մասն է: Նրանց քննադատել, մեղադրել, ասել է թե` մեզ մեղադրել, սա շատ դժվար է: Այս առերեսմանը պատրաստ են միայն ժողովրդավարական մշակույթը յուրացրած հասարակությունները:

Թուրքիայի այս դժվարությունը միևնույն ժամանակ նաև նրա ձախակողմյանների դժվարությունն է: Գիտեք, որ մեր ձախակողմյան ավանդույթը ևս մեծավ մասամբ ազատագրական պատերազմին նայում է որպես յոթ պետության դեմ մղած հակաիմպերիալիստական պատերազմի: Այդ իսկ պատճառով էլ ազատագրական պատերազմը ղեկավարած կադրերը մեզ համար առանձնահատուկ և շատ կարևոր տեղ են զբաղեցնում:

Հիշում եմ դատարաններում ձախակողմյան ավանդույթից սերող մարդկանց կատարածների պաշտպանությունը: Ասում էին` «Մենք երկրորդ ազգային ուժերն ենք: Ազատագրական պատերազմի Ազգային ուժերը բավականաչափ չկարողացան հեղաշրջում կատարել, մենք շարունակելու ենք նրանց կիսատ թողած կետից»:

Գիտեք, որ 1968 թ. սերունդը իրեն բնորոշել էր որպես «ազգային ուժ»: Այսինքն` սա նաև մեր ձախակողմյան ինքնության մի մասն է դարձել: Մինչդեռ այդ խմբում լրջորեն այս հանցագործությանը մասնակցություն ունեցողներ կան: Ուզում եմ նաև հավելել, որ ես սա չեմ ասում մի ամբողջ սերնդի, օտար տիրապետությունից անկախ ապրելու ցանկություն ունեցող մարդկանց մեղադրելու իմաստով, սակայն Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիր կադրերի շարքում կան մարդիկ, որոնք լրջորեն մասնակից են եղել 1915 թ., որոնք հարստացել են: Ահա այստեղից է սկիզբ առնում մեր խոսելու դժվարությունը:

–Ձեր մի հոդվածում ասում եք, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմում օսմանցիների պարտությունից հետո երկու խնդրի առաջ կանգնեցին. առաջին` ինչ է լինելու Օսմանյան կայսրության տարածքային ամբողջականության և գերիշխանության իրավունքի հետ, երկրորդ խնդիրը Միություն և առաջադիմություն կուսակցության` իր քաղաքացիների հանդեպ կատարած ոճրագործություններն են,  այս  վերջինս մոռացության է մատնվել: Կարո՞ղ եք այս հարցն ավելի մանրամասնել:  

-1918 թ., երբ Օսմանյան կայսրությունը պատերազմում պարտվեց, Փարիզում սկսվեցին հաշտության բանակցությունները: Այս բանակցություններում օսմանցիներին վերաբերող երկու հիմնական խնդիր կար` օսմանյան պետության տարածքային ամբողջականությունը արդյոք պահպանվելու՞ էր: Այս հարցի վերաբերյալ երկու տարբեր տեսակետ կար. առաջինը թուրք ազգայնական շարժման և նույնիսկ Ստամբուլի կառավարության կողմից պաշտպանված տեսակետն էր, որի համաձայն` Օսմանյան կայսրությունից մնացած դեռևս չզավթված տարածքներին պետք է ձեռք չտային: 1918 թ. Մուդրոսի զինադադարով գծված այս սահմանները պետք է ճանաչեին որպես Օսմանյան կայսրության նոր սահմաններ, այն ժամանակ Թուրքիայի Հանրապետության մասին անգամ գաղափար չկար:

Հետո եկավ մեր Ազգային ուխտ կոչված քաղաքականությունը,  այս հարցում Ստամբուլի և Անկարայի կառավարությունների միջև շատ մեծ տարբերություններ չկային: Իսկ երկրորդ տեսակետը հաղթանակած պետությունների տեսակետն էր: Նրանք ցանկանում էին Անատոլիան բաժանել և’ իրենց միջև, և’ նաև մյուս ազգային խմբերի միջև: Հույները, հայերը, քրդերը` բոլորը ցանկանում էին Անատոլիայի հողերի վրա ստեղծել իրենց պետությունը, այսինքն` «առաջին հարցը» հետևյալն էր. «Օսմանյան կայսրությունից մնացած հողերը բաժանվելու՞ են, եթե բաժանվեն` ում ի՞նչն է բաժին ընկնելու»: Երկրորդ հարց` պատերազմի ընթացքում գործած հանցագործությունների հետ ի՞նչ էր լինելու: Մի շարք ոճրագործություններ էին գործել: Անգլիան և Ֆրանսիան Ամերիկային պատերազմի մեջ ներքաշելու համար օգտագործել էր օսմանիցների գործած այս հանցագործությունները և ողջ աշխարհին հայտարարել էրն, որ օսմանյան ղեկավարներին պատժելու են: Թոյնբիի «Կապույտ գիրքը», Մորգենթաուի հուշերը` սրանք բոլորն այդ շրջանում են լույս տեսել, որպեսզի Ամերիկային ներքաշեն պատերազմի մեջ: Մի ողջ պատերազմի ընթացքում շատ հաճախ օգտագործվել են սեփական հպատակների հանդեպ Օսմանյան կայսրության գործած ոճրագործությունները դադարեցնելու, բարբարոս թուրքերի հանցագործությունները կանխելու մոտիվները: Բեյրութում և Դամասկոսում արաբներին կախել են, հայերին և ասորիներին սպանել են, հույներին` աքսորել, սպանել: Փարիզի խնդիրը հետևյալն էր` կատարված այս հանցագործությունների համար օսմանցիներին ինչպե՞ս պետք է պատժել: Այս հանցագործների հետ ի՞նչ են անելու: Այս թեմայի շուրջ էլ կային տարբեր տեսակետներ:

–Որո՞նք էին այդ տեսակետները:

-Անկարայի ազգայնական տեսակետն էր` «Այս ոճրագործությունները կատարվել են, ոճրագործները թող դատվեն, սակայն սրանք 3-5 հոգի են, իթթիհադական են, սրանցից բացի` ողջ թուրք ազգին պատժելն անընդունելի է»: Ի հակադրություն սրա` անգլիացիների գլխավորությամբ հաղթանակած պետություններն ասում էին, որ պատիժը չի կարող սահմանափակվել 3-4 իթթիհադականով: Պահանջում էին ավելի ստվար հատվածի դատավարությունը: Պահանջն այն էր, որ առանձին անհատների պատժելուց շատ ավելի կարևոր է պատժել թուրքերին` որպես ազգի: Իսկ ազգին պատժելը պետք է լիներ Անատոլիայի մնացած հողերը մյուս ազգերի միջև բաժանելով: Ըստ էության` ահա հենց սա է խնդրի ամենանուրբ կետը: 1919 թ. ապրիլին Ստամբուլի բարձրագույն կոմիսար Վեբբը Փարիզի հաշտության բանակցություններին ուղղած նամակում այս իրավիճակը բացահայտ ներկայացրել է. «Թուրքերին պատժելու երկու հարմար տարբերակ եմ տեսնում: Առաջին` ոճրագործներին առանձին ձերբակալելով` թուրքերին դաս տալ և երկրոդ` թուրքերին դարձնենք մի փոքր պետություն, որ այլևս ի վիճակի չլինի կատարել այս ոճրագործությունները»: Այսինքն` Անատոլիայի հողերի մասնատումը ոչ թե իմպերիալիստական քաղաքականության անհրաժեշտություն է, այլ որպես մարդկության դեմ հանցանք գործած թուրքերին պատժելու ձև բերվեց օրակարգ և կիրառվեց: Այդ ժամանակ Անկարայում և’ Մուստաֆա Քեմալը, և’ Ստամբուլի կառավարությունը ասում էին. «Եկեք պատժենք մեղավորներին, սակայն սա չանենք Անատոլիան մասնատելու գնով…»: Անհրաժեշտ է ընդգծել, որ այդ ժամանակ բոլորն ընդունում էին, որ հանցագործություն է կատարվել, բոլորը կողմ էին, որ նրանք, ովքեր մեղավոր են, պետք է պատիժ կրեն, սակայն Անկարան և Ստամբուլը դեմ էին, որ պատիժն իրականացվի Անատոլիան մասնատելու գնով: Անկարան մի կողմից պաշտպանում էր պատժելու անհրաժեշտությունը, մյուս կողմից էլ Ազգային ուխտը պաշտպանելու համար պայքարում էր:

Այս ընթացքում Ստամբուլում շատ կարևոր բան տեղի ունեցավ: Օսմանյան կառավարության կողմից հայերին սպանելու մեջ մեղադրվող իթթիհադականներին դատելու նպատակով հիմնված դատարանները սկսեցին ձերբակալել նաև Ազգային ուխտը պաշտպանող ազգայնական շարժման առաջնորդներին: Մուստաֆա Քեմալն ու իր ընկերները հեռակա կարգով դատապարտվեցին մահվան: 

Հետևաբար` 1920 թ. երկու դեպքերն իրար խառնվեցին: Ազգային անկախություն ցանկացողները, մնացած հողերի վրա օսմանյան գերիշխանությունը շարունակել ցանկացողներն ու հայերին սպանելու մեջ մեղադրվողները նույն դատարանների կողմից սկսեցին դատվել: Հայերին սպանած մարդասպաններին դատող դատարանը դատեց նաև ազատագրական պայքար մղող ազգային շարժման ղեկավարներին: Ըստ իս` ահա այստեղ կապերը կտրվեցին: Մինչև այդ պահը Անկարան 1915 թ. մեղավորներին դատելու հանգամանքին աջակցում էր, քանի որ տեսնում էր որպես անհրաժեշտ գին, որը պետք է վճարվեր Ազգային ուխտի համար: Սակայն երբ տեսավ, որ, չնայած անհատական ձերբակալություններին, չի կարողանալու պահպանել Ազգային ուխտը, նույնիսկ իրենց են ձերբակալում, Անկարան փոխեց իր դիրքորոշումը: Այսինքն` 1915 թ. հիշելը, մեղավորներին պատժել ցանկանալը սկսեց ընկալել որպես «հայրենիքի և ազգի մասնատում»: Ստեղծվեց նման տարօրինակ տրամաբանություն. եթե ասում եք, թե 1915 թ. ցեղասպանություն է տեղի ունեցել, մեղավորներին պետք է պատժել, ուրեմն ասում եք` «Թող մասնատվի Անատոլիան», որովհետև պատմության ընթացքում այդպես է եղել: Հենց այս իսկ պատճառով Արատ Դինքին և Սարգիս եղբորը դատելիս դատարանը կայացրած որոշումը հիմնավորեց այսպես. «Օգտագործել ցեղասպանություն բառը` ասել է թե օրակարգ բերել Թուրքիայի Հանարապետություն պետության մասնատումը»:

Կարճ ասած` մենք 1920-ական թթ. բացահայտ ընդունում էինք, որ մարդասպաններ կան, հայերի նկատմամբ հանցանք են կատարել, սակայն երբ Անգլիան, որպես մարդասպանների պատիժ, օրակարգ բերեց Անատոլիայի մասատումը, այնժամ Անատոլիայի շարժումը թեմայի շուրջ փոխեց իր տեսակետը: Մենք էլ այդ օրվանից հետո մոռացանք, որ պաշտպանում էինք մարդասպաններին դատելու պահանջը: Հենց դրա համար էլ իմ հիմնական թեզը, որը միշտ կրկնում եմ, այն է, որ եթե անգլիացիներն ընդունեին Մուստաֆա Քեմալի և Ստամբուլի կառավարության կատարած առաջարկը, այսինքն` ներկայիս Թուրքիայի Հանրապետության սահմաններն ընդունեին որպես մոտավորապես այդ ժամանակվա Օսմանյան կայսրության սահմաններ և ի պատասխան` թուրքերից պահանջեին Հայոց ցեղասպանության մեղավորների ձերբակալությունը, մենք այսօր իթթիհադականների մասին կխոսեինք այնպես, ինչպես խոսում ենք գերմանացի նացիստների մասին:

Ցանկանում եմ երկու օրինակ բերել, թե այդ ժամանակ հայերի նկատմամբ իրականացրած ոճրագործություններն ինչպես էին քննադատում: Աթաթուրքը 1918 թ. Ստամբուլում հրապարակում էր «Միմբեր» թերթը: Թերթի խմբագիրներից մեկն էր: «Միմբեր» թերթում Ֆեթհի Օքյարի հետ միասին գրելով «Չեք կարող ոչնչացնել մի ազգի, պարոնա’յք»` քնադատում են հայերի բնաջնջումը, մեղադրում իթթիհադականներին: Հայերի մասին խոսում են որպես «քրիստոնյա թուրքերի»: 1919 թ. հոկտեմբերին Ամասիայում Ստամբուլի կառավարությունն ու Անկարայի կառավարությունը հինգ արձանագրություն ստորագրեցին: Առաջին արձանագրության մեջ որոշում են, որ «1915 թ. տեղահանության և կոտորածի մեղավորներին դատելը քաղաքական անհրաժեշտություն է»: Հետագայում Մուստաֆա Քեմալն ընտրությունից հետո կազմված Ստամբուլի խորհրդարանում իր խմբի ծրագիրն է գրում, որտեղ մասնավորապես ասում է. «Հանցագործներին պատժելը միայն թղթի վրա չպետք է մնա, որպես բոլորին խրատ` պետք է իրական պատիժ կիրառել»: 1920 թ. Անկարայի խորհրդարանի բացման ելույթի ժամանակ 1915 թ. կոտորածների մասին խոսում է որպես «ամոթալի գործողության»… Այսինքն` 1918 թ. մինչև 1921 թ. բոլորը համաձայն էին, որ  հայերի զանգավծաբար կոտորել են, այս զանգվածային բնաջնջման պատասխանատվությունը կրում են իթթիհադականները, որոնց անհրաժեշտ է դատել: Բացահայտ խոսում էին: Մենք մոռացել ենք, թե երբ իթթիհադականներին, անհատներին պատժելու փոխարեն ցանկացան պատիժ կիրառել պետությունը մասնատելու եղանակով:   

-Երբ քննարկում են 1915 թ. տեղի ունեցածը, միանգամից առաջ են քաշում հայերի կատարածերը: Այս հարցի վերաբերյալ ի՞նչ եք մտածում:

-Այո’, Թուրքիայում երբ քնարկում են, թե 1915 թ. ինչ է կատարվել, անմիջապես ասում են, թե հայերն էլ այս կամ այն են արել, և քննարկում հայերի կատարածը: Սա անիմաստ և ոչ տեղին քննարկում է: Թե հայերն ինչ են արել, ընդհանրապես կարևոր չէ, երբ քննում են` թե նրանց հանդեպ կատարածը ցեղասպանությու՞ն է, թե՞ ոչ: Հետևաբար` յուրաքանչյուրը, ով ցանկանում է քննարկել, թե 1915 թ. հայերի հանդեպ կատարվածն ինչպես բնութագրել, նախ և առաջ ստիպված է մի կողմ թողել, թե հայերն ինչ են արել: Նման հիմար քննարկում չի կարող լինել: Բացատրեմ` ինչու: Մի մահացած կա, ում գլխավերևում մեկն է կանգնած: Հարցը հետևյալն է` «գետնին ընկած մարդը սպավե՞լ է», «կողքին կանգնա՞ծն է սպանել»: Այս հարցին պատասխանելիս ասելու եք կամ «սպանել է» կամ էլ «չի սպանել»: Հիմա այս հարցին պատասխանելիս եթե սկսեք պատմել, թե գետնին պառկած դիակը մինչև մահանալն ինչեր է կատարել, հիմարություն դուրս կտաք, որովհետև հարցն այն մասին չէ, թե գետնին մահացած պառկած մարդը մահանալուց առաջ ինչեր է կատարել: Հարցը` գետնին պառկած մարդուն սպանե՞լ են, թե՞ ոչ: Եթե դուք քննարկում եք, թե այս մարդը մինչև սպանվելն ինչեր է կատարել, ապա միայն կարող եք ասել հետևյալը. «Պարո’ն, սպանվելու պատճառը հետևյալն էր»: Այսինքն` 95 տարի շարունակ ասել ենք, թե հայերն այս կամ այն կատարեցին, այս քննարկումը ցեղասպանության տեսանկյունից միայն մեկ իմաստ ունի, այն է` «մենք պատմում եք, թե ինչու հայերի նկատմամբ ցեղասպանություն իրականացրեցինք»: Ցեղասպանության հարցի պատասխանը այն հարցն է, թե Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը հայերին սպանե՞լ է, թե՞ ոչ: Հայերն ինչ էլ ուզում է` կատարած լինեն, պատճառն ինչ ուզում է լինի, իթթիհադականները սպանե՞լ են, թե՞ չեն սպանել: Եթե Դուք պատմեք հայերի կատարածները, բացատրած կլինեք, թե ոճիրն «ինչու» է տեղի ունեցել: Սրանք միգուցե «մեղմացուցիչ տարրեր» կարող են լինել, բայց միայն այդքանը: Այսինքն` անհրաժեշտ է պատասխանել` Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունն այս կամ այն պատճառով 800 հազար հայի զանգվածային սպանելու քաղաքականություն վարե՞լ է, թե՞ ոչ:

-Ո՞րն է այս հարցի Ձեր պատասխանը: Օրինակ` ասում են, թե իթթիհադականները հայերին գիտակցաբար չեն սպանել, տեղահանության ընթացքում ճանապարհին քաղցի, ջրի պակասի, անբարենպաստ պայմանների պատճառով են մահացել, հետևաբար` այս դեպքերը չի կարելի անվանել «ցեղասպանություն»: 

-Այս հարցում առաջին տեսակետն ասում է, որ «եղել է» և գիտակցաբար է եղել, սա նորմալ տեսակետ է, երկրորդ տեսակետի համաձայն` «չի եղել»:  Այժմ քննենք երկրորդ տեսակետը, համաձայն որի` «Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը հայերի բնաջնջման նպատակ հետապնդող քաղաքականություն չի վարել»: Լավ, քանի՞ մահացած կա: Ըստ էության` թվերի վերաբերյալ բոլորը համակարծիք են: Եթե չափազանցումները մի կողմ թողենք, 1919 թ. օսմանյան պաշտոնական թվերով 800 հազար հայ է բնաջնջվել: Լեզվով հեշտ է ասել` 800 հազար հայ է ոչնչացվել: Պարզ է, մի պետություն պատասխանատու է այսքան մարդու բնաջնջման համար, մենք այս թիվը պարզաբանելու ենք` ասելով` «Նման բաներ լինում են, պատերազմի ընթացքում անելանելի վիճակում հայտնվելու պատճառով եղավ, ըստ էության` չէիք ցանկանում»… Մարդու ծիծաղ է գալիս… ըստ էության` այդպես էլ կա: Այս պատասխանը քննենք մոտիկից. ասենք, թե 800000 մարդ «սովի, անբարենպաստ պայմանների պատճառով» մահացավ և այլն: Լավ, սակայն նույն տարիներին` 1916, 1917, 1918 թթ., օսմանյան կառավարությունը 1, 1.5 միլիոնից ավելի մուսուլման գաղթականների առանց որևէ խնդրի բնակեցրեց: Լավ, 1.5 միլիոն մուսուլմանի առանց որևէ խնդրի բնակեցրած կառավարությունն ինչպե՞ս չկարողացավ խոչընդոտել մոտ 1 միլիոն հայերի բնաջնջումը: Ընդ որում` այս մահացություններն էլ միանգամից չեղան… 2 տարվա ընթացքում` ամիս առ ամիս, շաբաթ առ շաբաթ:

«Մահացությունների մասին գիտեին, լավ, ինչու՞ չդադարեցրեցին տեղահանությունները»-, հարց ես տալիս: Նահանգապետերի, կայմակամերի ուղարկած հեռագրեր կան, թե «պարո’ն, անվտանգության խնդիր կա, չեմ կարող աքսորել»… Հրամայում ես` «ինչ ուզում է լինի, աքսորի’»: Այսինքն` մահացություններն աչքի տակ ես առնում: Ասելու ես` «պատերազմ էր, ստիպվվա՞ծ էի», լավ, այդպես ասողին ևս, ըստ էության, մարդասպան են ասում: Օրինակն այսքան պարզ է: Այսինքն` եթե գիտեք, որ Ձեր գործողության արդյունքում մահացություն է լինելու, սակայն, չնայած սրան,շարունակում եք գործել, ասել է թե` հանցանքը գիտակցաբար եք գործում: Ըստ էության` հենց սա էլ կոչվում է ցեղասպանություն…

Կարևոր մի կետ ևս. Անատոլիայի յուրաքանչյուր անկյունից` Անկարայից, Բուրսայից, Կուտինայից, Բոլուից, Ամասիայից, Թոքաթից, Սամսունից, Ադրիանապոլսից, Թեքիրդաղից, հայերին աքսորել են: Այս վիլայեթերը կարևոր են: Տեսեք, այս վիլայեթերից հայերին հանում եք և ու՞ր եք աքսորում: Սիրիայի և Իրաքի անապատներ: Ըստ պաշտոնական օսմանյան փաստաթղթերի` Սիրիան և Իրաքն, ըստ էության, պատերազմական շրջաներ էին հայտարավել: Գիտեք, որ մենք պաշտոնական սուտ ունենք. «Հայերը մեզ թիկունքից հարվածելու էին, հարվածում էին, այդ իսկ պատճառով, որպեսզի մեր դեմ չպատերազմեն, պատերազմական շրջաններից հանեցինք և ավելի ապահով վայրեր ուղարկեցինք»:

Հիմա նորից կրկնում եմ նահանգները` Բոլուի, Քասթամոնուի, Անկարայի, Մուղլայի, Իզմիրի, Աֆյոնի, Կուտինայի Անատոլիայի ամենապահով նահանգերից, որտեղ որևէ դեպք տեղի չի ունեցել, հայերին հանում և ուղարկում եք ուղիղ պատերազմական շրջաններ, որտեղ անգլիացիների հետ պատերազմում եք: Տարօրինակ չէ՞:

Մի կետ ևս. ասում են, թե «քաղցից են մահացել, կառավարությունը չէր ուզում»: Սակայն այն ժամանակ Գերմանիայի և Ամերիկայի յուրաքանչյուր օգնություն մերժվում էր: Այս պետությունները պաշտոնապես դիմում էին` ասելով, թե ցանկացած սննդով, վրանով օգնենք, սակայն մերժում էին: Հայերին օգնել ցանկացող օտարերկրացիներին սպառնում էին սպանել: Օգնություն ցուցաբերած որոշ թուրքեր և հայեր ձերբակալվում էին: Այսինքն` ամեն տեսակի օգնությունն արգելված էր… Անապատներում դատապարվում էին մահվան: Հայերից մնացած ունեցվածքն ու անշարժ գույքը յուրացնում էին` փոխարենը հայերին չվճարելով մեկ ղուրուշ անգամ… Միայն այս պարզ պատճառն անգամ բավական է ցույց տալու համար, որ իթթիհադականները հայերին բնաջնջելու նպատակ են ունեցել:

-Գիտենք, որ ցեղասպանության եղելությունն ապացուցելու ամենակարևոր կետը դիտավորության փաստն է: Անհրաժեշտ չէ` ցույց տաք ու ապացուցեք, որ   իթթիհադականները նպատակ են ունեցել հայերին դիտավորյալ սպանել: Որևէ փաստաթուղթ կա՞, որը ցույց է տալիս, որ այն, ինչ կատարել են հայերի նկատմամբ, ցեղասպանություն է:

-Բավականաչափ փաստաթղթեր կան, որոնց մեծ մասը հրապարակված է… Դիտավորության հարցը կարևոր է: Դիտավորությունն ինչպե՞ս է ապացուցվում: Ավելի շատ երկու տարբեր աղբյուր են օգտագործում միջազգային իրավունքի մեջ: Առաջին` անհրաժեշտ է «որոշվել է ոչնչացնել այս խմբին» նման բովանդակությամբ հրամանների գրավոր փաստաթուղթը: Ոճրագործները հիմար չեն: Նման հրամաններ չեն թողում: Նույնիսկ Հիտլերը նման հրաման չունի: Նա «հրեաերին մասսայաբար ոչնչացնելու» գրավոր հրաման չի տվել: Երկրորդ` զոհ խմբի վերաբերյալ թշնամանք և ատելություն պարունակող խոսակցություններ` «hate speech»:

Այսինքն`եթե կան գրություններ և խոսակցություններ առ այն, որ հայերը կամ հրեաները Ձեր գլխին փորձանք են, վերացնելու անհրաժեշտություն կա, սրանք ևս կարող են օգտագործել որպես ապացույց: 1939 թ. կուսակցության խորհրդաժողովի ժամանակ Հիտլերի հայտնի ելույթը սրա օրինակն է: Նմանատիպ փաստաթղթեր միշտ չէ, որ հնարավոր է գտնել: Այդ ժամանակ միջազգային իրավունքը հանդիպում է լուրջ խնդրի: Դիտավորությունն ինչպե՞ս ենք ապացուցելու:

1985 թ. ՄԱԿ-ում հարցի վերաբերյալ աշխատող ենթահանձնաժողովն ընդունեց մի զեկույց, որը կոչվում է «Վայթքերի զեկույց», որտեղ դիտավորության հանգամանաքն ապացուցելու վերաբերյալ նորություն օրակարգ բերվեց: Ըստ էության` նորությունը 19-րդ դարում ագլիական Քրեական օրենսգրքի կարևոր օրենքի ընդլայնումն է: Սա կոչվում է «գիտակցաբար անփութություն»: Այսինքն` եթե նույնիսկ իրականում ոչնչացնելու նպատակ չեք ունեցել, սակայն Ձեր գործողության արդյունքում տեսնում եք, որ բնաջնջում եք և միջոցներ չեք ձեռնարկում, համարվում է, որ Դուք «գիտակցաբար անփութություն» եք գործում, և սա էլ բավական է դիտավորյալ ոչնչացում ընդունելու համար: Ռուանդայի և Հարավսլավիայի դատարաններում  Քրեական օրենսգրքի այս օրենքի համապատասխան` ցեղասպանության պատիժներ կայացրեցին:

Կրկնում եմ, եթե անմիջականորեն դիտավորությունը ապացուցող փաստաթուղթ չկա, և նույնիսկ իշխող խմբի ոչնչացման վերաբերյալ դիտավորություն չկա, եթե գործունեության արդյունքում մարդիկ են մահանում, և այս մարդկանց մահվան մասին հայտնի է դառնում, սակայն դադարեցնելու որևէ նախաձեռնությամբ հանդես չեն գալիս, համարվում է, որ դիտավորյալ է կատարվել:

Մերոնք հայերին սկսեցին աքսորել 1915 թ. ապրիլի վերջին-մայիսի սկզբին: 1915 թ. մայիսից մինչև 1916 թ. վերջը Անատոլիայից հարյուրավոր, հազարավոր հայերի մահվան մասին լուրեր էին ստանում, սակայն կանխելու համար որևէ միջոց չեն ձեռնարկել: Միայն սա բավական է, որպեսզի ապացուցեն, որ ցեղասպանություն իրականացնելու նպատակ են ունեցել: Այստեղ կարող եմ ավելացնել ևս մի բան. օսմանյան պահոցում շրջաններից կենտրոն ուղարկված  ոչ մի փաստաթուղթ չկա: Կրկնեմ, պահոցում որևէ նահանգապետից, կայմակամից հայերի աքսորի վերաբերյալ Ստամբուլ ուղարկած հեռագիր, որևէ փաստաթուղթ չկա: Ինչու՞ այս երկու տարվա ընթացքում Անատոլիայից Ստամբուլ ուղարկված որևէ փաստաթուղթ մեզ տեղեկություն չի տալիս, որովհետև, հավանաբար, այս մահվան լուրերի մասին էին հայտնում: Երկու վառ օրինակ կարող եմ բերել: 1915 թ. հուլիսին հրապարակված մի փաստաթուղթ կա, որը գերմանացիների ճնշման տակ Թալեաթ փաշան ուղարկել է Դիարբեքիրի նահանգապետ Ռեշիդին: Հեռագրում Թալեաթ ասում է. «Ըստ իմ լսածի` Դիարբեքիրում մարդկանց սպանում եք, այն էլ` առանց խտրականության բոլոր քրիստոնյաներին սպանում եք: Մինչդեռ մենք այս «խիստ միջոցները» միայն հայերի համար ենք ձեռնարկել: Սխալ է սա կիրառել բոլոր քրիստոնյաների նկատմամբ: Ինձ իրավիճակի մասին տեղեկացրեք»:

Այժմ հայտնի է, որ այդտեղ ոճրագործություն է տեղի ունեցել: Երբ ես Թուրքիայում սա ցույց տվեցի որպես կոտորածի մասին վկայող կարևոր փաստաթուղթ, որը ցույց է տալիս, որ կոտորածի մասին գիտեր նաև կառավարությունը, Հալաջօղլուն և իր թիմը ասացին` «Ըկե’րս, ինչպես տեսնում ես, Թալեաթն ասում է` դադարեցրեք կոտորածները»: Նախ` փաստաթղթում Թալեաթը չի ասում «սպանությունները դադարեցրեք», ասում է «տեղեկացրեք իրավիճակի մասին», և երկրորդ` եթե երկու հազար մարդ սպանի նահանգապետը, ի՞նչ կանեք: Հետաքննություն կսկսեք, այնպես չէ՞: Որևէ հետաքննություն չկա: Չդադարեց: Վերջին գրքիս մեջ հրապարակել եմ, որ հայերի տեղահանության ժամանակ ցուցաբերած փայլուն գործողությունների համար Դիարբեքիրի ոստիկանությանն ու ժանդարմերիային գերազանց ծառայության համար շքանշաններ են շնորհել և բարձրացրել աշխատավարձը: Եվ սա կատարվել է վերոհիշյալ քաղաքում տեղի ունեցած սպանություններից հետո:

Նույն իրավիճակն է նաև Բողազլյանի կայմակամ Քեմալ բեյի դեպքում: Բողազլյանի  հրամանատար Մուստաֆա բեյը Ստամբուլ հեռագիր է ուղարկում առ այն, որ կայմակամ Քեմալ բեյը պատասխանատվություն է կրում 3610 մարդու սպանության համար: Արդյունքում ի՞նչ է լինում: Բողազլյանի կայմակամի պաշտոնը բարձրացնում են: Այսինքն` պարզ է, որ իթթիհադականները գիտակցված քաղաքականություն են վարել:

Այս պարզ օրինակներից բացի` տասնյակ փաստաթղթեր կան, որոնք մանրամասն հրապարակել եմ գրքիս մեջ: Սրանց մեծ մասը լույս է սփռում Ստամբուլի դատավարությունների վրա: Օրինակ` Բահաէդդին Շաքիրը մի հեռագիր ունի, որտեղ ասում է. «Ձեր այդտեղիներին ոչնչացրե՞լ եք, թե՞ ոչնչացնելու համար աքսորել: Մեզ շտապ տեղեկացրեք»: Միություն և առաջադիմության` Ստամբուլի դատավարությունների ժամանակ սրա նման ոչնչացման վերաբերյալ տասնյակ փաստաթղթեր են ջրի երես դուրս եկել: Օրինակ` Կեսարիայի զինվորական հրամանատարի ուղարկած հեռագրում պարզորոշ օգտագործվում է «տեղահանությունը ոչնչացման իմաստ ունի» արտահայտությունը: Բողազլյանի կայմակամ Քեմալն իր խոստովանության մեջ ասում է, որ իրեն հայերի ոչնչացման վերաբերյալ մահվան  հրաման են արձակել: Անկարայի նահանգապետ Մազհարը, Յոզղաթի մութասարրըֆ Ջեմալը դատարանին տված գրավոր և բանավոր խոստովանության մեջ ասել են, որ Միություն և առաջադիմության քարտուղարությունից իրենց ոչնչացման վերաբերյալ գաղտնի հրաման է եկել: Կրկին 1918 թ. նոյեմբերին Պատգամավորների պալատի նիստերի ժամանակ կառավարության անդամ Ռեշիդ Աքիֆ բեյն իր ելույթում ասել է. «Կառավարության կազմում շատ քիչ եմ աշխատել: Այդ ժամանակ Ներքին գործերի նախարարության փաստաթղթերի մեջ եմ տեսել: Տեղահանության հրամանին զուգահեռ` շրջաններ ուղարկել են նաև ոչնչացման հրաման»: Հետևաբար` մեր ձեռքում բավականաչափ ապացույցներ կան, որ շրջաններին բնաջնջման հրաման են արձակել:

–Լավ, այս ցեղասպանությունն ինչպե՞ս են իրականացնում, ինչպե՞ս են հայերին սպանում:

-Հայերին բնաջնջել են` օգտագործելով չորս տարբեր մեթոդ: Առաջին` Սև ծովի շրջանում, Տրապիզոնում և Սամսոնում, նստեցրել են մակույկներ և բաց թողնելով ծով` այնտեղ խեղդել: Սրա մասին ասել է  1918 թ. նոյեմբերին Ստամբուլի հանդիպումների ժամանակ Տրապիզոնի պատգամավոր Հաֆըզ Մեհմեդ բեյը: «Բաֆրայի կայմակամին սպանել են, քանի որ ընդդիմացել է»,- ասում է Հաֆըզ Մեհմեդ բեյը: Ստամբուլում 1919 թ. ապրիլ և մայիս ամիսներին կայացած Տրապիզոնի դատավարության ժամանակ վկաներն անձամբ են պատմել, որ այս ծովում խեղդել են: Երկրորդ` նույնիսկ սպանել են առանց աքսորելու` այնտեղ, որտեղ գտնվել են: Հատկապես Մուշի և Բիթլիսի շրջաններում մեծ մասին կենդանի-կենդանի հրկիզել են իրենց տներում, եկեղեցիներում: Երրորդ` որոշ վայրերում հայերին բնաջնջել են Հատուկ կազմակերպության միավորումները: Ինչպես, օրինակ, Քեմահ Բողազը… Նրանց այստեղ են բերել ուղեկցորդների հսկողությամբ, որից հետո նրանց վրա հարձակվել և ոչնչացրել են Հատուկ կազմակերպության միավորումները: Եթե Հատուկ կազմակերպության միավորումները բանվականաչափ չեն եղել, պայմանավորվել են քրդական աշիրեթների հետ և հայերին հանձնել այս աշիրեթներին: Սրանք պետության հետ համաձայնություն ձեռք բերած քրդական աշիրեթներն են: Ամենավերջին սպանելու մեթոդը անապատ աքսորելով ուտելիք չտալն է: Օսմանյան կառավարությունը մերժել է թե’ գերմանացիների, և թե’ ամերիկացիների` սնունդ տրամադրելու օգնության յուրաքանչյուր առաջարկ: Հայերին սնունդ բաժանող միսիոներներին սպառնացել են ձերբակալել և սպանել: Հայերին անապատներում մատնել են քաղցի և մահվան: Արդյունքում, ըստ մեր թվերի, մահացել է 800 հազար մարդ: 

-Ըստ Ձեզ` մոտակա ժամանակահատվածում կա՞ հավանականություն, որ Թուրքիայի որևէ կառավարություն կճանաչի ցեղասպանությունը:

-Այլ ուղի չկա: Եթե ցեղասպանություն անվամբ չասեն, մեկ այլ անվամբ են ասելու, սակայն ստիպված են ընդունել, որ սարսափելի ոճրագործություն, ամոթալի բան է տեղի ունեցել: Սակայն չեմ կարող իմանալ` դա հինգ, տասը, քսան թե հիսուն տարի հետո է լինելու: Թուրքիան չի կարող ապրել` սքողելով այս ոճիրը: Սա Թուրքիայի ամոթն է, որով Թուրքիան ո’չ կարող է Եվրոմիության անդամ դառնալ, ո’չ էլ` ժամանակակից աշխարհի անդամ: Թույլ չեն տա: Մենք այսօր մեր դարաշրջանն անվանում ենք ներողություն խնդրելու դար: Մի ժամանակ այսպիսի մի սրամտություն կար. Անգլիայի թագուհին հոգնեց ներողություն խնդրելուց, որովհետև գնում էր գաղութներ, այնտեղ ժամանակին անգլիացիները սարսափելի ոճրագործություններ էին կատարել: Մեկից ներողություն խնդրելով` վազում էր մյուսի մոտ: Հետևաբար` Թուրքիան չի կարող ապրել այս ամոթով: Թուրքիան նման էր թավայի, Արտգործ նախարարությունն էլ` կափարիչի, Թուրքիայի բերանը զոռով փակել էր տալիս: Հիմա այս կաթսան արդեն պայթում է, արդեն անհնար է Թուրքիան արտաքին աշխարհից փակ պահել: Կաթսայի վրա ամենուրեք անցքեր են բացվել: Այս դարում, այս գլոբալիզացված աշխարհում, տեխնոլոգիայի այս մակարդակում թուրք մարդուն կեղծիքով, զրպարտությամբ կարող եք տանել մինչև որոշակի վայր: 95 տարի շարունակ մեզ ասել են, որ Թուրքիայում քուրդ չկա: Երբ ես միջնակարգ դպրոցում` վարժարանում էի, մեզ բաժանեցին Ֆահրեդդին Քըրգըզօղլուի գրքերը, որտեղ գրված էր. «Քրդեր գոյություն չունեն, քրդերն էլ են թուրք»: Սրանք գիտական գրքեր էին, ակադեմիական աշխատություններ էին, որոնք նաև հղումներ ունեին: Ասում էին, թե քրդերը լեռնաբնակ թուրքական ցեղեր են եղել, ձյան վրա քայլելիս որտքերը «քարտ-քուրտ» ձայներ են հանել, դրա համար էլ նրանց անվանել են քուրդ (քուրդ բառի ծագումնաբանության վերաբերյալ բավական «խելամիտ» վարկած է առաջ քաշել Թուրքիան: Ըստ թուրքական պաշտոնական թեզի` ձյան վրա քայլելիս առաջացած «kart-kurt» ձայնից էլ «ծագում» է քուրդ բառը–Ակունքի խմբ.): 95 տարի շարունակ «քուրդ գույություն չունի» կեղծիքով ազգին թմբիրի մեջ են պահել: Հիմա էլ Հայկական հարցի վերաբերյալ ասում են հետևյալը. «1915 թ. ոչինչ էլ չի եղել: Եթե որևէ բան էլ եղել է, ըստ էության հայերի վրա է ընկնում պատասխանատվությունը»: Այս ստով շատ առաջ չեն կարող գնալ: Սա  նման է «քուրդ գոյություն չունի» ստին: Թուրքիան չի կարող նաև Եվրոմիության անդամ դառնալ: Եվրոպան իր կազմի մեջ չի վերցնի: Եվրոմիությունը Թուրքիայի առաջ իրավական նախապայման չի դնում, թե պետք է անպայման ցեղասպանությունն ընդունես, կարևոր էլ չէ… Ասել է թե` սեփական պատմության  հետ առերեսվել չկարողացող պետությունը ժողովրդավար չի կարողացել դառնալ: Հետևաբար, եթե ցանկանում ես ժողովրդավարությունը կյանքի կոչել, առերեսվելու ես քո պատմության ամոթի հետ: Մոտ ապագայում այլ խմբեր էլ են հայտնվելու, օրինակ` դերսիմցիները, ովքեր ասելու են. «Այն, ինչ կատարել են մեզ հետ, նույնպես ցեղասպանություն է, պահանջում ենք ճանաչել»:

ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎՐՈՊԱՅԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՄԻ ՄԱՍՆ Է

-Լավ, որո՞նք են այն քայլերը, որոնք անհրաժեշտ է, որ այս հարցում պետությունը ձեռնարկի: Հողի և փոխհատուցման նման խնդիրների վերաբերյալ ի՞նչ եք մտածում:

-Նախ և առաջ ներողություն են խնդրելու: Պարտադիր չէ, որ կատարվածը ճանաչեն որպես ցեղասպանություն: «Ոճիր, մարդկության դեմ հանցանք» արտահայտություններն էլ կարող են բավարար լինել, սակայն պարտադիր է, որ Թուրքիայի Հանրապետությունն ասի` «Սա մեծ ամոթ է, ներողություն ենք խնդրում»: Բնականաբար կարող է ասել` «Այն, ինչ տեղի է ունեցել, որևէ առընչություն չունի ինձ` Թուրքիայի Հանրապետության, հետ»: Ոչ ոք օձիքից չի բռնելու ու ասի` «Ո’չ, առընչություն ունի»: Որովհետև այն, ինչ քննարկում ենք, նախքան իրավական պատասխանատվություն լինելը` բարոյական պատասխանատվություն է: Ըստ իս` շատ կարևոր չէ այն, որ նույնիսկ կարելի է քննարկել, թե Թուրքիայի Հանրապետություն պետությունը որքանով է Օսմանյան կայսրության շարունակությունը, որովհետև ոչ թե իրավական, այլ` նախ և առաջ բարոյական խնդրի առաջ ենք կանգնած: Դրա համար էլ Թուրքիան կարող է ասել, պետք է ասի, որ «Սա եղել եմ իմ կազմավորումից առաջ: Ինձ հետ որևէ առընչություն չունի, սակայն մեծ ոճիր է: Սա մարդկության դեմ գործած հանցանք է»: Այս հանցագործության համար մեր հայ քաղաքացիներից և ողջ հայերից պետք է ներողություն խնդրել: Մինչև որ սա չասվի, որևէ քայլ չի կատարվի: Այս քայլն անելուց հետո, անկասկած, քննարկելու, խոսելու են հայերի կրած վնասների փոխատուցման մասին: Փոխատուցման վերաբերյալ կարող են տարբեր տեսակետներ հնչել: Այստեղ նույնիսկ իզուր չէ նշել այնպիսի երկընտրանքների մասին, ինչպես, օրինակ, Կարսը, Արդահանը կամ Վանը Հայաստանին տալը: Ըստ էության` չկա մի հայ, ով լրջորեն սա առաջ է քաշում: Ըստ միջազգային իրավունքի` Թուրքիայի Հանրապետությունը չի զավթել Հայաստանի որևէ կտոր հող: Ցեղասպանության խնդիրը օսմանյան պետության  և իր քաղաքացիների միջև էր: Հետևաբար` ինչպես մեր ազգայնականներն են պնդում, որևէ հողային խնդիր չկա, սակայն փոխհատուցման խնդիր է առաջանալու, որի վերաբերյալ հարյուրավոր առաջարկներ կարող են կատարվել: Իրոք, անհրաժեշտ է չեզոքացնել այս պատմական անիրավությունը, որին ենթարկվել են հայերը: Այս հարցում կարող եք սկսել փոքր քայլերից: Նախ և առաջ պետք է հայկական մշակույթի, հայկական գոյության Անատոլիայի հետքերը վերաբացահայտել: Բռնի տեղահանության ժամանակ կենդանի մնացածների երեխաներին կարելի է խորհրդանշական վերադարձնել քաղաքացիության իրավունքը, Հայաստանի հետ առողջապահության, տնտեսության և կրթության ոլորտում տարբեր սոցիալական համաձայնություններ ձեռք բերել: Կարելի է քննակումներ ծավալել սրա վերաբերյալ: Ցանկանում եմ այս թեմայի վերաբերյալ երկու կարևոր սկզբունք կրկնել`

Առաջին` լավ կլինի, որ Թուրքիան փոխհատուցման հարցերում կլոր սեղանին հրավիրի նաև Եվրոպային` Անգլիային, Ֆրանսիային և Գերմանիային: Նրանք էլ են այս հանցանիքն այս կամ այն կերպ մասնակից եղել: Հայոց ցեղասպանությունը Եվրոպայի պատմության մի մասն է: Ցեղասպանության ժամանակ գերտերությունները դեր են ունեցել` խառնվելով այս գործին: Եթե իրոք պահանջեն, որ Թուրքիան փոխհատուցի, իմ առաջարկը հետևյալն է. Թուրքիան իր արտաքին պարտքը վճարել է Ամերիկային, Գերմանիային կամ էլ Ֆրանսիային: Այդ գումարների մի մասը կարող են ուղղել Հայաստանին: Ասածիս նման միլիոնավոր օրինակներ կարելի է բերել: Օրինակ` կարելի է հրաժարվել Տրապիզոնում կատարվող առևտրի` հայերից գանձվող մաքսային տուրքից: Իմ երկրորդ գլխավոր կանոնը հետևյալն է` պետք է իմանաք, որ պատմության նմանատիպ անօրինությոնները վերացնելիս միշտ արդյունքում այն, ինչ տալու ենք, հոգևոր է, փողն անգամ հոգևոր է, կորուստը հետ չես բերի: Սա խորհրդանշական վերաբերմունք է, որը ցույց է տալիս, որ ցանկանում եք վերջ դնել տառապանքներին: Գլխավորն այս զգացողությունն է. հայերը, ձեռքերը սրտին դնելով, պետք է կարողանան ասել` «Լավ, եղբա’յր, մենք բավարարված ենք», իսկ թուրքերը` «Այո‘, ես էլ հանգիստ եմ, կարողացա վերջ դնել հայերի կրած այս անօրինություններին»: Այսինքն` երկու ժողովուրդն էլ արդյունքում պետք է խիղճը տանջող այս զգացմունքից ազատվի: Կանոնը սա է: Հետևաբար` պետք է ստեղծել մի լուծում, որը թուրքերին ու հայերին կպարգևի այս զգացողությունը: Իսկ սրա ուղիները պետք է երկու հասարակությունները միասին քննարկելով գտնեն:

–Երբ հայկական հարցն օրակարգ բարձրացավ, ամենաշատ արծածված պնդումներից մեկն էլ այն էր, թե այս խնդիրը պետք է թողել պատմաբաններին: Ի՞նչ եք մտածում այս հարցի վերաբերյալ:

-«Այս հարցը թողնենք պատմաբաններին» նախադասությունն արդեն ձանձրացրել է: Ծիծաղելի նախադասություն է: Այս նախադասությունը 1991 թ. իմաստ ուներ: Այն առաջին անգամ օգտագործել է Լ. Տեր Պետրոսյանը: Հայաստանի Հանրապետությունը դեռ նոր էր ստեղծվել: Տեր Պետրոսյանն էլ է պատմաբան: Քանի որ պատմության կողմից վստահ էր, երբ մերոնք հարցրեցին, թե «Ցեղասպանության հարցն ի՞նչ է լինելու», նա ասացն «Թողենք սա պատմաբաններին, թող քննարկեն, եկենք մենք սահմանները բացենք, պետությունների հարաբերությունները կարգավորենք»: Մերոնք չհասկացան առաջարկը և մերժեցին: Անցել է 20 տարի, հիմա ասում են, թե «Հավանաբար սա շատ լավ առաջարկ է եղել, եկեք այս գործը թողնենք պատմաբաններին»: Սակայն սա արդեն անիմաստ է: Երկրորդ` լա’վ, եղբա’յր, թողենք պատմաբաններին, իսկ քո «Անհիմն հայկական ցեղասպանության դեմ պայքարող հանձնաժողովն» ի՞նչ է լինելու: Ազգային անվտանգության խորհուրդը ևս այս խնդրի դեմ ամենաբարձր մակարդակով պայքարելու հանձնաժողով ունի: Ներառյալ Գլխավոր շտաբը` բոլոր նախարարությունների կայքերում «Հայոց ցեղասպանության անհիմն պնդումների դեմ պայքարող» էջեր կան: Որպես կառավարություն` ֆեթվա արձակելուց ընդհանրապես չեք զգուշանում: Արտգործնախարարությունն ու մեր դիվանագետները գրեթե աշխարհի ամենամեծ պատմաբաններն են դարձել: Առավոտից երեկո, առանց վարանելու, պատմաբաններին էլ եք ասում, թե ինչ է անհրաժեշտ ասել: Որպես պետություն` ամեն օր այս հարցի քաղաքականությունն եք վարում: «Իմ մուսուլմանությանը, իմ թրքությանը, մայրերին, պապերին ու նախնիներին մարդսպան չեք կարող ասել» քաղաքականությունն եք վարում, դրանից հետո էլ ասում եք, թե թողնենք պատմաբանների՞ն: Այսինքն` պատմաբաններին եք թողնում, եթե նրանք ասեն Ձեր ասածի չափ, իսկ եթե Ձեր ասածից բացի ուրիշ բան էլ են ասում, վճռականորեն թույլ չեք տալիս: Ըստ իս` «այս հարցը թողնենք պատմաբաններին» նախադասությունն իրեն սպառված հիմարություն է: Ամբողջությամբ քաղաքական խնդիր կա, անհրաժեշտ է, որ սա քաղաքականությամբ կարգավորվի: Ըստ էության` այս մակարդակում քննարկող յուրաքանչյուր հարց առնչվում է քաղաքականությանը: Անհրաժեշտ է, որ երկու երկրների քաղաքական գործիչները նստեն և այս հարցը կարգավորեն:

– Մեր զրույցի ժամանակ խոսեցիք պատմության հետ առերեսվելու մասին: Ինչպե՞ս կարող ենք առերեսվել պատմության հետ: Օրինակ` ազգայնականներն ու ձախակողմյաններն ինչպե՞ս կարող են առերեսվել:

-Պատմության հետ առերեսվել ասելիս, ըստ էության, ասում եմ, որ անհրաժեշտ է փոխել այն հիմքը, որի վերաբերյալ խոսում ենք: Երբ նայենք Թուրքիայի այսօրվա քննարկումներին, կտեսնենք հետևյալ պատկերը. մի կողմից` «1915 թ. ոճրագործություն է կատարվել» ասողներ կան, մյուս կողմից` կան նաև «ոչինչ չի եղել» ասողներ: Բացի այդ` նրանք, ովքեր ասում են, թե նման բան չի եղել, ասում են նաև հետևյալը` նրանք, ովքեր ասում են, թե այս ոճրագործությունները կատարվել են, արատավորում են թուրքերին ու թուրք ազգին. Կան նաև մարդիկ, ովքեր ասում են, թե թուրքերը մարդասպան են: Հետևաբար` պնդումը, թե «1915 թ. ցեղասպանություն է եղել կամ էլ մարդիկ են սպանվել», նշանակում է արատավորել և վիրավորել   թուրք ազգին: Դրա համար էլ, երբ Թուրքիայում մարդիկ ասում են` «գործել են այս ոճրագործությունները», կարծես մտածում են, թե իրենց են մեղադրում: Այսինքն` եթե ասում են` 1915 թ. ինչ որ բաներ են եղել, կարծում են, թե մեղադրում են այժմ ապրող թուրք մարդուն: Անհրաժեշտ է փոխել այս մտածելակերպը: Անհրաժեշտ է այնպիսի պատմական հող ստեղծել, որի վրա կարողանան կանգնել և’ ազգայնականները, և’ մուսուլմանները: Այսինքն` անհրաժեշտ է, որ իրենց թուրքականությամբ բնորոշող ազգայնական մարդիկ ևս 1915 թ. վերաբերյալ նոր քննարկման ոճ կառուցեն, ասում եմ` սա հնարավոր է: Պետք է ստեղծել այնպիսի հող, որ 1915 թ. վերաբերյալ կարողանան խոսել նաև ազգայնականները, և սա կարող են ստեղծել: Օրինակ բերեմ. 1918 թ. Պատգամավորների պալատի քննարկումների ժամանակ շատ լուրջ ելույթ են ունեցել մեր երկու կարևոր պատգամավորները` Տրապիզոնի պատգամավոր Հաֆըզ Մեհմեդն ու Բաղդատի պատգամավոր Մեհմեդ Էմին բեյը: Երկուսն էլ ելույթ են ունեցել որպես թուրք ազգայնական: Նրանք ասել են. «Մենք գիտենք, որ թուրքականությունը խիղճ, արդարություն և պատիվ ունի: Այստեղից հայտարարում ենք, որ նրանք, ովքեր թուրքականության անունից գործել են այս ոճիրը, թուրքականության հետ որևէ առնչություն չունեն: Թուրքականության անունից պահանջում ենք, որ այս մարդասպանները հատուցեն»: Հետևաբար` իրենց որպես թուրք, ազգայնական բնորոշողները ևս 1915 թ. ոճիրը կարող են քննադատել: Երկրորդ օրինակս վերաբերում է ձախակողմյաններին: 1920-1921 թթ. Թուրքիայի կոմունիստական կուսակցության հիմնադիրների շարքերում իթթիհադական մարդասպաններ կային: Սալիհ Զեքին եղել էր Դեր Զորի մութասարրըֆը, պատասխանատու է 200 հազար հայերի սպանության համար, հեռակա կարգով մահվան է դատապարտվել: Սալիհ Զեքին Թուրքիայի կոմունիստական կուսակցության (ԹԿԿ) հիմնադիր անդամ է: Նա ԹԿԿ-ի և Անկարայի քեմալական շարժման միջև միջնորդություն է կատարել: Նման խոսքեր գիտենք, որ ասել են նաև մեր մյուս կոմունիստները 1925 թ. Շեյխ Սայիդի, 1938 թ. Դերսիմի վերաբերյալ: Օրինակ` Շեֆիկ Հյուսնյուն, նշելով, թե «Դերսիմում ֆեոդալական հետանացությունը կեղեքում է», բացահայտ պաշտպանել է Դերսիմի կոտորածը: Հետևաբար` Թուրքիայի ձախակողմյանները ևս ստիպված են իրեն, իրենց հետ առերսվելով, ստեղծել 1915 թ. վերաբերյալ իրենց խոսելաոճը, տեսնելով, թե իրենց մեջ մնացած այս իթթիհադական կադրերն ովքեր  են` ստիպված են հաշիվ տալ: Ստիպված են պատմության հետ առերեսվել, նստել մեր քաղաքականության կենտրոնում և լինել մեր քաղաքականության կենտրոնը: 

http://www.sesonline.net/php/genel_sayfa.php?KartNo=54815

Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշյանը

Akunq.net