Պոլսահայ նորագոյն բանաստեղծութեան հզօր թռիչքն այսօր ապահովում է նաեւ Զարեհ Խրախունու հարուստ ու շքեղ բանաստեղծութիւնը:

Պոլսահայ բանաստեղծութեան զարգացումը ձգւում է Դուրեանից մինչեւ 20-30-ական թթ. (յատկապէս Համբարձում Զոհական, Եղիշէ Այվազեան, Գարուն Նաթանեան, Մկրտիչ Հաճեան, Եդուարդ Սիմքէշեան, Արմէնուհի Թէրզեան, որոնց, ի դէպ, յաջողուեց պահպանել յարաբերական դաշինք դասական բանաստեղծութեան եւ նորագոյն, ոչ-բանաստեղծական փնտռտուքների միջեւ), մինչեւ 60ականների կէսերը, երբ արդէն հրապարակում Զարեհ Խրախունու առաջին ժողովածուներն էին:

Յետպատերազմեան շրջանում Վոսփորի ափերին «առարկայական խորհրդանշապաշտութիւն» կոչուող շարժման ներկայացուցիչների շնորհիւ ձեւափոխուեց սփիւռքահայ բանաստեղծութեան զարգացման ուրուապատկերը (Զահրատ, Անդան Էօզէր, Օննիկ Ֆչըճեան եւ ուրիշներ): Այլ մասնագէտներ արդարամտօրէն շարժման սկիզբը տանում են դէպի Կարպիս Ճանճիկեան եւ Հայկազուն Գալուստեան, որոնք հետեւում էին նորագոյն թուրքական բանաստեղծական զարգացումներին:

Եթէ 20-40-ական թթ` արեւմտահայ գրականութեան միասնական միջուկի տրոհումից յետոյ, առաջատար օջախներ էին դարձել Ֆրանսիան եւ Միացեալ Նահանգները, ապա 70-ական թթ. յետոյ այլեւս կարելի է հաստատել, որ պոլսահայ գրական շարժման նորագոյն ուժերին, յատկապէս բանաստեղծներին, յաջողուեց Պոլսին վերադարձնել արեւմտահայ գրական կեանքի առաջատար բնագիծը: Այն լաւագոյնն է Սփիւռքի միջօրեականների մէջ առ այսօր՝ շնորհիւ բանաստեղծ Զարեհ Խրախունու եւ միւսների ինքնատիպ դիմագծերի:

Պոլիսը իրեն վերադարձրեց արեւմտահայ գրականութեան բնահողը, սերնդին յաջողուեց կատարել թերեւս ամէնից նշանակալից առաքելութիւնը. արեւմտահայ բանաստեղծութիւնը շարունակել այն կէտից, որ ընդհատուել էր 10-ականներից: Ահա դրա շնորհիւ, կարելի է ասել, որ տրամաբանական շարունակականութեան մէջ արեւմտահայ երգը ընդհատում չունեցաւ:

Զ. Խրախունին երեսունից աւելի գրքերի հեղինակ է, երկխօսում է պատմութեան բոլոր շրջանների հետ՝ հնուց մինչեւ մեր օրերը: Զ. Խրախունու սուր տեսողսութեան առջեւով տողանցում են Արտաշէս Արի Բարի արքան, Պոմպէոսը, Տէրեանը, Ահարոնեանը, Մանթաշեանը, Թումանեանը, Թէքէեանը, Վարուժանը, Միսաք Մանուշեանը, նոր օրերից՝ Հատտէճեանը, Զահրատը, Պ. Սեւակը, Չարենցը: Զ. Խրախունու ստեղծագործութիւնը իւրատեսակ մշակութային Հայաստանի համայնապատկեր է, որով նա շարունակում է ոչ միայն աւանդոյթը, այլեւ սկզբնաւորում գրապատմական մշակութային նոր յարաբերութիւն, ինչը խորքով նորարարական է մեր բանաստեղծութեան մէջ:

Առարկայական խորհրդանիշների խաղն ու խտութիւնը իրենց արտայայտութիւնն են գտել «Քար կաթիլներ», «Տօնակարգ», «Ստուեր եւ արձագանգ», «Դարապատում», «Ազատերգութիւն», «Հարցարան» եւ այլ ժողովածուներում: Զ. Խրախունու երգերում իմացական բանաստեղծական աշխարհը հակադրւում է դասական զգացական-յուզական «մոդել»ին: Եւ սա յատկանշական ուղեգիծ է:

Անրի Բերգսոնի ներքնատեսական սկզբունքների հաւատաւոր աշակերտ Զ. Խրախունու «Լեռն ի վեր» համանուագում հայ լեռներգուների մէջ նորարարական մօտեցումները երեւում են արուեստագէտ-բարձունք յարաբերութեան լոյսով ցոյց տալով բիբլիական լեռը իբրեւ արուեստի սրբազան գագաթ եւ ժողովրդի յարատեւութեան խորհուրդ պատմութեան նոր իմաստաւորումով: «Հոգեհանգիստ», «Դրօշ», «Անձրեւ» երգերում անցած տասնամեակների միջով բանաստեղծը անցկացրել է ազատութեան խորհուրդը իբրեւ գերակայութիւն, իբրեւ պատմութեան դաս: Կարծես ինքն է, որ ժողովրդի հետ անցել է դժուարագոյն բաւիղներով ու հասել ազատութեան նախադրանը:

«Հոգեհանգիստ»ը մարտահրաւէր է անցեալի մեր ողբերգութեան գեղարուեստական ընկալումներին: Մասնաւորապէս շահեկան է Թումանեան-Խրախունի զուգահեռը: Արեւմտահայ բանաստեղծը պատմութեան խորքային ճանաչման մեկնիչն է, իսկ նրա լաւատեսութիւնը զուսպ է՝ ժամանակի յայտնի դասերով պայմանաւորուած: «Դրօշ» բանաստեղծութեան մէջ մենք որսում ենք հայկական պետականութեան նոր մուտքի բաղձանքը, որին սպասում էր երգիչը հաւատով ու ջերմութեամբ արդէն անցեալ դարի 60-80ական թթ.: Նա նոյնիսկ ուրուագծում է դրօշի գունային եռապատկերը փոքրիկ կա՛մ մեծ սրբագրումներով կանաչ, սրճագոյն, ոսկեգոյն, ուր գունային նախընտրութեան հարց չէ, որ պարզում է երգիչը, այլ պատմութեան ու ներկայի համադրման անհրաժեշտութեան գեղարուեստական մարմնաւորումը: Կանաչը մարգերի, բնութեան, գարնանային զարթօնքի բերած թարմ շունչն է, սրճագոյնը՝ ներքին իր անուշութեամբ, բոյրով ներքին տարերքի նշան, իսկ ոսկեգոյնը՝ ազատութեան խորհուրդ առաջին պլանի վրայ Ժանն Դարկի (Joan d’Arc) հերոսագործութեամբ, որը առաջնորդում է «ամբոխները սրարբած» դէպի երազուած ափունքը:

Այս ամէնից յետոյ գալիս է արուեստագէտի խայտանքը. չէ՞ որ ինքը պատմութեան այն եզակի բանաստեղծներից է, որոնք դիմաւորում են դարաւոր ըղձանքը: Այլեւս ազատութեան երերտուքը չէ, որ կանխազգացել է ինքը ժամանակին, այլ բուն ազատութիւնը, որը դիմաւորում է Ժանն Դարկի պէս մարտական դիրքերում:

Այսպէս պիտի հասկանալ «Այս ծառը սուրբ» քերթուածը, որը գրուել է 1991-ին` երկրի անկախութեան առաջին օրերին, որը գալիս է ի մի բերելու պատմութեան հոլովոյթը՝ իբրեւ ժողովրդի նորագոյն ճանապարհի սկիզբ, իբրեւ ինքնութեան վերջնական հանգրուան: Ազատութեան ծառն այսօր, այսինքն մեր երկիրը, 20 տարեկան է՝ բողբոջ ու թարմ աւիշներով, մշտադալար, բայց նաեւ՝ ալեւոր, որին մենք բոլորս, ինչպէս յորդորում է բանաստեղծը, պարտաւոր ենք պաշտպանել, գուրգուրել եւ պաշտել:

Իմաստային ճանաչողութեան առումով մեր մեծագոյն ազատերգուն է Զարեհ Խրախունին Սփիւռքի ողջ տարածքի վրայ: Խորհուրդն արդէն այն է, որ նա ազատութեան դրօշը պարզել է` Պոլսում գտնուելով: Իսկ դա նշանակում է` նա պատմութեան ներկայացուցիչն է մեր օրերում, նա պատմութեան նորարարն է, որին հարկ է տալ իր վաստակի գինը: Այնպէս, ինչպէս Դանիէլ Վարուժանի պարագային «Պատի՛ւ ըրէք վսեմական քերթողին»:

Իսկ «պատիւը» հասնում է ճիշդ ժամանակին: Մի առիթով պոլսահայ քերթողը գրել է. «Բանաստեղծութիւնը գերազանցապէս իմացական արուեստ մըն է, որ կը խօսի ուղղակի մտքին: Ի՞նչ ըսեր են Անտրէ Պրըթոն եւ Փօլ Էլուար. բանաստեղծութիւնը պէտք է իր մէջ այն չափով գաղափար պարունակէ, որքան խնձորը՝ սնունդ: Օր պիտի գայ, որ բանաստեղծութիւնը միայն գլուխով պիտի կարդացուի»:

Այսօր կարող ենք Զարեհ Խրախունու պէս հրճուել. «Եթէ չենք հասած իսկ, շատ մօտը կը գտնուինք այդ օրուան»:

ՍՈՒՐԷՆ ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ

http://asbarez.com/arm/122856/