42 (42)

ՍԱՐԳԻՍ ԲԱԴԱԼՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1909 Թ.

ՎԱՆ

ՈՍՊԻՏԱԿ Գ.

 

Մեր գյուղը Վանից վեց կիլոմետր հեռու էր։ Ես հիշում եմ, երբ մենք գյուղից դուրս եկանք ու գաղթի ճամփան բռնեցինք, Վանը արդեն գաղթել էր։ Երբ հասանք Վան, մենք միացանք վանեցիներին։ Իմ տատը և պապը մնացին մեր գյուղում, իրենց ունեցվածքից չբաժանվեցին։

Գիշերը քրդերը գալիս էին ու վրա տալիս, մերոնք դիմադրում էին։ Սոված, ծարավ քայլում էինք։ Առաջ անասունները կոտորվան, մեր բեռները թալանեցին։ Մենք հասանք Բանդիմահի գետի մոտ, որը շատ ուժեղ հոսանքով գետ էր։ Ժողովուրդը մտնում էր գետը, որ անցնի, բայց գետը շատերին քշեց ու տարավ։

1915-ին էկանք հասանք Էջմիածին, բայց սով էր։ Նիկոլի զորքը ետ գնաց Վան, մենք էլ հետը գնացինք Վան։ Երկու տարի Վանում լավ ապրեցինք։ Երբ Նիկոլը ընկավ, մեր կյանքն էլ դեպի վատը գնաց։ Նորից գաղթի ճամփան բռնեցինք։ Ոտքով գալիս էինք։ Արդեն շատ հոգնել էինք։ Ես ու քույրս փոքր էինք։ Մայրս մեզ քնացրեց։ Երբ արթնացանք, տեսանք գաղթականները առաջ էին գնացել։ Մենք՝ ետ մնացողներս, քիչ չէինք, շատ էինք, բայց մենք ճանապարհ ցույց տվող չունեինք։ Մի կին ասաց. «Ես գիտեմ ճամփան»։ Նա տարավ, տարավ, Պարսկաստանի սահմանը տարավ։ Դրանք մեզ տեսան, ուրախացան։ Սկսան մեզ թալանել։ Մեր հագուստների կոճակները բացում էին, տկլորացնում էին, թքում էին մեզ վրա։ Մենք զենք չունեինք։ Մեզ տարան ասորի գերիների տեղը։ Մենք խառնվանք դրանց հետ։ Դրանք ուտում են, մենք՝ նայում։ Մենք սոված ենք։ Մենք մեկ ամիս էդտեղ մնացինք։ Գնում էինք դաշտը, առվույտ էինք քաղում ուտում, սունկ էինք քաղում՝ ուտում։ Թուրքերը սրի քաշեցին ասորիներին։

Մենք դուրս ելլելու իրավունք չունեինք։ Մեր նստած տեղը կեղտոտում էինք։ Թուրք փաշաները գալիս էին, առևանգում էին աղջիկներին ու կանանց, հետո ետ էին բերում մեռած վիճակում։ Մայրս էնտեղ երեխա ունեցավ։ Բալուլը դրին լուսամուտը։ Առտուն ելանք, տեսանք մերս արյունաքամ էր եղել ու մահացել էր։ Քաշ տվին, մորս տարին թաղելու։ Մի կին ինձ ու իմ քրոջը տեր կանգնեց։

Անցավ ժամանակ, Անդրանիկ Զորավարը լսում է, որ հայ գերիներ կան էնտեղ, գալիս է, մտնում է Դիլման քաղաքը, շրջապատում է։ Միջի ժողովուրդը լսում է, որ Անդրանիկ Զորավարը եկել է, իրենց խանութները բաց թողած, ոսկին, արծաթը, մետաքսը թափած թողնում են ու փախչում։

Անդրանիկ Զորավարը էդ տեղի թուրքերին ու պարսիկներին կըսե. «Դուք բերեք հայ գերիներին տվեք ինձ, ես ձեր ազգի գերիներին կտամ ձեզ»։

Մեզ հանին ճամփա։ Բայց մերոնց կեսը արդեն կոտորվել էր սովից։ Տասը ասկյար ձիերի վրա, մենք՝ ոտքով։ Ով ետ է մնում, հարվածում են։ Սպանելու իրավունք չկա, քանի որ Անդրանիկին պիտի հանձնեն։ Մութը որ կոխեց, մեզ լցրին մի գոմ, իրար վրա սեղմված մնացինք։

Առավոտյան մենք մոտեցանք առվույտի դաշտին, սկսանք ուտել։ Մեր գաղթականությունը մեզ տեսավ, եկավ, տարավ, մեզ ճաշ տվին, բայց ճաշը կոկորդից վար չի գնում։ Երկու օր մնացինք, էնտեղ հերս մեզ գտավ։ Ինձ շալակեց, քույրս քայլելով՝ գնացինք Դիլման քաղաքը, որ Անդրանիկը վերցրել էր։ Մեր ժողովուրդը, որ սոված էր, թողեց, որ մտնենք բաց թողնված խանութները ու վերցնենք ինչ-որ կարող ենք։ Ալ ի՜նչ ասես՝ մետաքս, ոսկի, արծաթ վերցրինք, մորքուրս մեկ մեշոկ նուշ բերեց, ուրախացանք։ Բայց մեզ վրա շատ թանկ նստավ էդ թալանը։ Քյուրդերը լսել էին, որ մենք Դիլման քաղաքը թալանել ենք, գիշերով երկու սարի մեջտեղը մեզ վրա հարձակվեցին, սկսեցին մեզ թալանել, սպանել։ Մենք զենք չունեինք, որ պաշտպանվեինք։ Մեր ամեն ինչը թալանեցին։

Էկանք, հասանք Անգլիայի մի գաղութը։ Մեր պաշտպան Լևոնը իր բանակով եկավ հանգստանալու, որ հետո իր բանակով գնա Նահրի Օմար։ Սպիտակ հագած երկու անգլիացի ձիավոր եկան, ասին. – Ձեր Լևոնը ու՞ր է։

Մի միամիտ մարդ ասեց. – Է՜ս ա, – ու ցույց տվեց Լևոնին։

Դրանք խփին Լևոնին, մեր քաջ, հայրենասեր Լևոնին։ Դու մի ասա, դրանք թուրք են՝ անգլիացու շորեր հագած էին։

Մեր քարավանը շարժվեց դեպի Միջագետք։ Մեր դեմը երևացին սև զինվորներ՝ կարճ շալվարներով, զենքերով։ Դրանք անգլիական զինվոր էին, բայց սև էին, երեսները սևությունից փայլում էր։ Մեզ տարին Նահրի Օմարի վրանաքաղաքը։ Էնտեղ անգլիացիները մեզ լավ նայեցին։ Չադրների տակը տասնապետներ նշանակեցին, դիսցիպլինա դրեցին, մեզի աշխատանքի տարան, երբ հիվանդություն ընկավ մեր մեջ, բժիշկներ բերեցին, բուժեցին։ Հայ որբերիս հետ որբանոցում նաև քյուրդ որբեր կային։ Ես ու քույրս որբանոցը միասին էինք։ Մենք հինգ հարյուր տղա ու աղջիկ էինք, ոչ մի անախորժություն չէր լինում։ Հայրս Նահրի Օմարում մահացավ, մնաց հորաքույրս, որը ամուսնացավ արճակցի Խաչիկ Ոսկանյանի հետ։ Նա տասնապետ էր վրանների տակ։ Նա մեզ պահեց, բայց խորթ աչքով էր նայում։

Մի պր. Հարություն Բաղդադից լսել էր մեր մասին, եկավ մեզ տեր կանգնեց։ Նա գնաց Հնդկաստան, հայ հարուստներից փող խնդրեց, որ նյութապես օգնեն։ Հարուստները փող են դնում։ Պր. Հարությունը ուրախ եկավ, նույնիսկ մի գրամոֆոն հետը բերեց, որ Շահմուրադյանի և Կոմիտասի պլաստինկաները լսենք, զարգանանք։

Մենք անապատի մեջն էինք։ Լսեցինք, որ կիլիկիացիները կռվի մեջ են, մենք ալ ուզեցինք անոնց օգնել։ Դիմեցինք անգլիացիներին։ Անոնք մեզ մարզեցին։ Արդեն թուրքը պարտվել էր, բայց Քլեմանսոն՝ Ֆրանսիայի պրեզիդենտը, հրամայեց ֆրանսիական զորքին՝ ետ քաշվել։ Եվ բոլոր մեր պլանները ջուրն ընկան։

Եփրատը մարմանդ էր ու լայն։ Թուրքերը հետևում էին մեզ։ Նրանք արաբների հետ խոսքը մեկ էին արել, որ Տիգրիսը կտրեն ու մեզ՝ հայերիս, կոտորեն։ Ծառերի միջից գնդակները գալիս էին դեպի մեզ։

Մենք ասինք անգլիացիներուն։ Նրանք ասին՝ բանակ կազմեք։ Անգլիացին պաշարեց։ Սամալիոթը քշեց, բամբիտ արեց։

Երկու նավ բերին։ Անիվով նավեր էին։ Մտանք։ Սուեզի ջրանցքով Կարմիր ծով մտանք, հետո Երուսաղեմ հասանք։ Պր. Հարությունը մեզ հրաժեշտ տվեց։ Մենք մի խալիչա նվիրեցինք իրեն։ Պր. Հարությունը ասեց. «Ես կենդանի հիշատակ եմ ուզում»։ Ու մի որբուհու առավ որպես իրեն կին։ Էդ գիշեր հարսանիք արինք, ուրախացանք։

Երուսաղեմի Եղիշե պատրիարքը մեզ՝ որբերիս, շատ լավ ընդունեց։ Ի՜նչ մարդ էր է, ոնց որ Աստված լիներ, խղճով մարդ էր։ Էնտեղ Ս. Հակոբա վանքին մեջը տպարան կար, թանգարան կար։ Զատիկ էր լինում, էնտեղ Ս. Հարություն եկեղեցին կլոր, բարձրահարկ էր, երկաթե դարպասներով։ Ամեն ազգ իր համար առանձին տեղ ունի։ Կենտրոնը մի մատուռ կա՝ Հիսուսի գերեզմանն է՝ մարմարից սարքած։ Ծնկաչոք պիտի գնաս մինչև էնտեղ։ Զատիկի առավոտը դարպասը բացվավ, ժողովուրդը խուժեց ներս։ Ամեն տարի Զատիկին էդ մատուռից մի վառած մոմ դուրս են գցում։ Ամեն ազգից մեկը կանգնած է, որ առնի, տանի իր պատրիարքին։ Ամեն տարի հայերը հաղթում էին։ Խալիչաները փռել էին գետնին։ Մի հովանոց բռնել էին պատրիարքի գլխին։ Հայ բարեգործական միության նվագախումբը նվագում էր։ Եթովպացիների թագավորն այնտեղ էր, ասաց. «Հինգ տարով կտանեմ էս նվագախումբը, որ իմ պալատի մեջ նվագեն»։

1924 թվին արդեն Խորհրդային Հայաստան կար։ Մեր տեսուչն ասաց. «Մեծ տղաներին (որբերին) ղրկենք Հայաստան։ Ո՞վ է ուզում Հայաստան գնալ»։ Ես քույր ունեի՝ չմասնակցեցի։ Մոտ հարյուր հոգի ղրկեցին Հայաստան։ Ով որբերին տարել էր Հայաստան, չթողին որ ետ գա։ Ինձ ու միջակներին ղրկեցին Քելեկյան որբանոց, որը Բարեգործականի աջակցությամբ էր գործում։ Մեր տեսուչը՝ Եղիշե Վարդանյանը, հրաժեշտ տվավ մեզ։ Վերջում ասաց. «Տղաներ, ես ձեզ էսքան տարի մեծացրել եմ…», էլ չկրցավ խոսիլ, հուզվեց։ Գնաց Ամերիկա։

Մեզ բերին Բեյրութ, Քելեկյան որբանոց։ Տղաներին տանում էին վարպետների մոտ, որ արհեստ սովորեն։ Ես կահույք սարքել սովորեցի։ Արաբ ժողովուրդը շատ լավ ժողովուրդ է։ Մեզի շատ լավ ընդունեց ու պահեց։ Քրոջս թողեցի, 1930 թ. գնացի Ֆրանսա։ Գնացի շինարարության վրա աշխատեցի։ Հետո խաղողի այգիների մեջ աշխատեցի։ Հոն մնացի տասնյոթը տարի։ 1947 թվին եկա Հայաստան։ Կահույքի գործարանը մտա աշխատեցա։ Ամուսնացա, հինգ երեխաների հայր դարձա։

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=42

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: