39 (39)

ԱԶՆԻՎ ԱՍԼԱՆՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1908 Թ.

ՎԱՆ, ԱՐՃԱԿ ՇՐՋ.

ԽԱՌԱԿՈՆԻՍ Գ.

 

Քյուրդ Սայիդը մեր տան երդիկից մտել էր, իմ պապին կապել էր սյունից և հորեղբորս սպանել էր։ Մյուս հորեղբայրս տեսել և սպանել էր քյուրդ Սայիդին։ Մերոնք ստիպված Մանդան գյուղից գաղթել էին Խառակոնիս։ Քանի որ քյուրդ լամուկները, եթե իմանային, կգային սրի կանցկացնեին մերոնց։

Հետո ես եմ ծնվել, Նահապետ Քուչակի ծնված Խառակոնիս գյուղում։ Ես որ ծնվել եմ, ծնողներս մահացել են մալարիայից։ Քյուրդերը մեզ հետապնդել են։ Պապս ու տատս վերցրել են ինձ, տեղափոխվել ենք Վան։

Հիշում եմ մեր Վանի տունը։ Հարուստները մի քանի հարկանի, քարաշեն տներ ունեին, մեր տունը մի հարկանի էր, մի սենյակ ու մի հացատուն։ Մենք ապրում էինք Այգեստանից դուրս։ Մեր տան առաջով հոսում էր Շամիրամի անունով գետը։ Կանայք էդտեղ խալիչա էին լվանում։ Շուկան Խաչփողան փողոցում էր։ Իմ խնամակալը Պետրոս հորեղբայրս էր ու նրա կին Մարգարիտը։ Խեղճ կինը գուլպա էր գործում, որ մեզ պահի։ Նա երկու աղջիկ ունեցավ, բայց մահացան։ Ես որբ էի, դրա համար ինձ սիրում էին ու երես էին տալիս։ Ես շատ ճարպիկ էի, պարում, երգում էի։ Հորեղբայրս, որ ապրանք էր բերում, թուրքերին ծախում, ես սովորել էի թուրքերեն հաշվել թվերը։

Վանում դպրոց կար, բայց ես երեք տարեկանից գնացել եմ գերմանական որբանոց։ Իմ ձեռքս քարե տախտակ տվին։ Այնտեղ ուսում առի, գերմաներեն սովորեցի։ Մինչև ութ տարեկանս, այսինքն՝ մինչև գաղթը, մնացել եմ նրանց մոտ։ Մեր գերմանուհի վարժուհիները շատ հոգատար էին, մեզ հաճախ տանում էին զբոսանքի։ Իրենք հեծնում էին ձիերի վրա, իսկ մեզ՝ ֆուրգոնով տանում էին Վարագա սար, որ Վանի արևելյան մասում էր գտնվում։ Այնտեղ կար Ս. Գր. Լուսավորչի վանքը, այնտեղ տղաներն էին սովորում։ Մի անգամ ամռանը մեզ տարան Կարմրավոր, խաղացինք, խավարծիլ քաղեցինք, կերանք, խմեցինք, ման եկանք վանքը, Մհերի դուռը։ Տոներին մեզ թույլ էին տալիս տուն գնալ։ Ամառն էլ տուն էինք գնում։ Հարյուր հիսուն աղջիկ և հարյուր հիսուն տղա կար։ Հինգ հարկանի բալկոններով քարե շենք էր։ Կառավաթներ չկային։ Անկողինները իրար կողքի շարված էին գետնի վրա։ Այդ որբանոցը գործում էր շվեյցարական բարեգործների օգնությամբ։ Ամեն մեկս մեր նկարը ղրկում էինք մի ընտանիքի, այդ ընտանիքը որդեգրում էր նրան, նվերներ ուղարկում տոներին։ Նրանք մեր բարերարներն էին։

Մեր Վանում ամեն փողոցում եկեղեցի կար։ Մեր փողոցը կոչվում էր Շեն փողան։ Մեզանից էն կողմ թուրքերն էին ապրում։

Տոներին, օրինակ՝ Զատիկին, ձու էինք խաշում, դուրում անունով մի խոտ կար, դրանով կարմիր էինք ներկում։ Իրարու տներ էինք գնում, շնորհավորում։ Հարուստները նոր հագուստ էին հագնում։ Նոր տարուն աղանձ էին անում։ Վաճառականները արտասահմանից բերում էին բադամ, արմավ։ Մեզ էլ չոր մրգեր էին նվիրում՝ թաշկինակների մեջ կապված։ Որբանոցում տոնածառ էին զարդարում։ Ս. Ծնունդը ևս տոնում էինք։ Ս. Խաչին հարիսա էին եփում։ Գերմանուհի վարժուհիները առանձին իրենց սենյակում էլ տոնում էին։ Վարդավառին մեր տներում էինք լինում, իրար ջրում էինք։ Հայերը, թուրքերը և ասորիները իրար հետ հաշտ ու խաղաղ ապրում էին։ Արհեստավոր ատաղձագործներ, երկաթագործներ ունեինք։ Ասորիները արհեստավոր չունեին, առևտուր էին անում։ Թուրքերը ևս առևտուր էին անում հայերի հետ։ Իսկ քրդերը անպետք էին, իրար ծեծում, սպանում էին։

1915 թ. ամռանը առաջին գաղթը եղավ։ Մեր որբանոցի գերմանացի վարժուհիները ասին. «Ով ուզում է մեզ հետ գա՝ թող գա, ով չի ուզում՝ գնա իր հարազատների մոտ»։ Ես միացա իմ հարազատներին։ Հորեղբորս ընտանիքի հետ գաղթեցինք։ Ամռան շոգին մեկ ամիս ճամփա եկանք, հասանք Իգդիր։ Խոլերան տարածվեց։ Մեր գերդաստանից ութսուն հոգի մահացավ։ Մենք անցանք Էջմիածին։ Կաթողիկոսը օրական երկու ոչխար մորթել էր տալիս, ճաշ էին եփում, գաղթականներին բաժանում։ Իմ հորաքույրը եկավ, մեզ գտավ, տարավ Օշականի եկեղեցու բակում դպրոց կար, էնտեղ իրանց տեղ էին տվել, որ ապրեն։ Հետո եկանք Ջրվեժ։ Հետո հայերը նորից գնացին Երկիր։ 1917 թ. նորից գնացինք Վան։ Հորաքույրս երկու երեխա ուներ, ես էլ՝ երեք։ Մեզ հորաքույրս տարավ Վան։ Մեկ ամբողջ օր սայլով գնացինք, Խառակոնիս գյուղ հասանք։ Վանում մնացինք 1917 թ. հոկտեմբերից մինչև 1918 թ. ապրիլ ամիսը։

Հորեղբայրս լսել էր, որ ես հորաքույրիս մոտն եմ, եկավ ինձ տարավ Վան, որ էնտեղ դպրոց գնամ։ Դպրոց գնացի մինչև 1918 թ. ապրիլը։ Հետո թուրքը նորից հարձակվեց, չորս կողմից պաշարեց, ժողովրդի մեծ մասին կոտորեց։ Ինձ որպես որբի դրին ֆուրգոնը ու տարան։ Ճանապարհին սպասեցի, որ հորաքույրիս ընտանիքը կգա, բայց հորաքույրս և ամուսինը գնացել էին Արաբիա, իսկ հորեղբորս սպանել էին թուրքերը։

Երկրորդ գաղթի ժամանակ ճանապարհը շատ դժվար էր։ Ջանիկ գյուղը անցանք, Բերկրի գյալի ջուրը տարավ իմ հորաքրոջ փոքր երեխային։ Տարիներ հետո իմ հորաքրոջ տղան հայրենադարձվել, եկել էր Հայաստան, պատմեց, որ իր քրոջը ջուրը գցեցին։ Իմ կոշիկները ֆուրգոնի մեջ կորան։ Ես մնացի չուլկիով։ Դեռ ցուրտ էր ու ձյուն։ Քեռիս ինձ գտավ գաղթի ճամփին։ Նա ռուսական բանակի մեջ էր։ Ինձ տվեց իր քուրքը, որ չմրսեմ, տարավ իր հրամանատարի մոտ, ասաց. – Էս իմ քուրս անտեր է մնացել, ի՞նչ անեմ։

– Գիշերը վերցրու մոտդ, – ասաց հրամանատարը, – առավոտը վիրավորների ֆուրգոնը կդնենք, կգնա։

Քեռիս ինձ տվեց սուխարի և շաքար։ Հրամանատարը իր ընտանիքի հետ սենյակում քնեցին, ինձ թողեցին կորիդորը։ Ես վախենում էի, բայց առավոտյան ինձ դրեցին ֆուրգոնի մեջ ու շարժվեցինք։ Մի գիշեր մնացինք Քոռմուսում։ Գիշերը քնեցինք բաց դաշտում։ Ես գլուխս քարին դրի, քնեցի։ Առավոտյան արթնացա, տեսա բոլորը գնացել են։ Սկսեցի լաց լինել։ Չորս կողմս մարդ չկա։ Հանկարծ ձիու խրխինջ լսեցի։ Տեսա հարյուր քայլի վրա մի ընտանիք կա։ Ես վազեցի, ասի. – Ծնող չունեմ, հորեղբորս սպանեցին։ Ես գիշերը մնացել եմ քնած, անտեր ու անտիրական։

Մարդը ասաց.

– Մի՛ վախի, ես քեզ ֆուրգոնով կտանեմ, կհասցնեմ, – տարավ հասցրեց գաղթականներին։

Անցանք Սավուխլուն, Հին Բայազեդը, Իգդիրում որբերին հավաքեցին։ Ինձ նման շատ որբեր կային։ Գնացի, ինձ ցուցակագրեցին, մազերս խուզեցին, լողացրին, տաք ճաշ տվին։ Տասը օր տաք ճաշ չէի կերել։ Իգդիրում տեսա Անդրանիկ Զորավարին՝ բուխարի փափախը գլխին։ Մեր դաստիարակները մեզ ֆուրգոն դրին, տարան Մարգարա։ Գիշերը քնեցինք, առավոտը շարունակեցինք մեր ճանապարհը։

Արդեն ամառ էր։ 1918 թ. եկանք, հասանք Երևան։ Երկու օր պահեցին մի հանրակացարանի պես տեղում։ Ինձ ու մի ուրիշ աղջկա տարան որբանոց։ Այնտեղ մեր գերմանական որբանոցի մեր աղջիկ որբերին տեսանք, շատ ուրախացանք։ Ես մնացի էդ որբանոցում։ Էնտեղ ես տիֆ ստացա։ Ինձ տարան հիվանդանոց, հազիվ մահից պրծա։ Հետո նորից բերին որբանոց։ Ամերիկացին տասը հազար հայ որբերիս հավաքեց, տարավ Կարս։ Էնտեղ մեզ ցուցակագրեցին, բժշկական քննության ենթարկեցին, որ տանեն Ամերիկա, բայց թուրքը վրա տվեց։ Էս անգամ թուրքերը հարձակվեցին Կարսի վրա։ Թուրքը ամեն գիշեր ռմբակոծում էր Օլթիից, Սարիղամիշից։ Գիշերները լսում էինք։ Քիչ-քիչ էդ ձայները մոտեցան մեզ։ Մի օր էլ լսեցինք, որ թուրքը լցվել է Կարս։ Թուրքերը խշտիկներով կոտրում էին մեր որբանոցի ապակիները, որ ներս մտնեն։ Մեծ որբուհիները իրենց երեսներին ցեխ սկսեցին քսել, որ թուրքերը իրենց չփախցնեն։ Մեր ամերիկուհի տնօրենը ամերիկյան դրոշը բարձրացրեց և աղ ու հացով գնաց թուրքերին ասաց, որ սա որբանոց է։ Մեր կողքին կազարմաներ կային։ Էնտեղ հայ կիներ կային։ Թուրքերը մտան էդ բոլորին տկլորացրին, հետո էլ տկլոր-տկլոր դրանց դիակները գետին փռեցին։ Մենք ութը օր մնացինք որբանոցի մեջ փակված։ Հետո ամերիկացիները մեր մթերքները լցրին ավտոների մեջ, մեզ տեղափոխեցին Ալեքսանդրապոլ։

1920 թվին թուրքը եկավ Ալեքսանդրապոլ։ Արդեն Ալեքսանդրապոլում բոլշևիկություն էր։ Թուրքերը քոչեցին, ետ գնացին։ Մենք Կազաչի պոստի կազարմաներում ապրեցինք։ Դպրոցում ձեռագործ, կար ու ձև սովորեցինք, մինչև 1929 թ. էնտեղ մնացի։ Ես արդեն անգլերեն գիտեի, նույնիսկ մեքենագրում էի։ Երբ հրաժեշտ էի տալիս, ամերիկուհի միսս Մերին, միսս Մաքան, միսս Հիլը և միսս Քիփըրը ինձ համբուրեցին։

Քսանհինգ տարեկանից հետո որբ աղջիկները գնում էին տեքստիլ գործարանում աշխատելու և կամ ուղարկում էին ուսումը շարունակելու։ Տղաները առանձին էին, աղջիկները՝ առանձին։ Պոլիգոնում արդեն ամեն կողմից գալիս էին, հարսնացու էին ընտրում։ Նայում էին արտաքինին, շարժուձևին։ Գնում, ասում էին ամերիկուհի տնօրինուհուն, նա էլ նվերներ էր տալիս, առոք-փառոք ճամփու էին դնում։

Հետո ես մանկավարժական տեխնիկումն ավարտեցի։ Գնացի Ղուկասյանի շրջան աշխատելու։ Այնտեղ ամուսնացա արթիկցի մի տղայի հետ։ Երեք երեխա ունեցանք։ 1933-ին տեղափոխվեցինք Երևան։ Ամուսինս համալսարանավարտ էր, սկսեց Մատենադարանում աշխատել, ես էլ էնտեղ բիբլիոգրաֆ էի, ցուցակներ էի մեքենագրում։

Երբ Հայրենական պատերազմն սկսվեց, ժողովուրդը խանութներում ինչ մթերք կար, լցրեց տները։ Ամուսինս կամավոր բանակ գնաց։ Աշխատեց որպես քաղղեկ։ Հետո տարան Կերչ, որտեղ և զոհվել է որպես անհայտ կորած։

Հիմա ուրախ եմ իմ երեխաներով ու թոռներով։ Արդեն ութսուն տարեկան եմ։ Մեր երիտասարդներին ցանկանում եմ առողջություն, երկար կյանք և նպատակների իրականացում։ Մեր անմեղ զոհերի հիշատակը հավերժացնելու համար՝ նրանց ոսկորներին հանգստություն։ Քյուրդերից ու թուրքերից կուզեմ վրեժխնդիր լինել։ Քանի որ նրանք իմ ծնողներին սպանեցին, և ես որբ մնացի։ Ամբողջ կյանքում ծնողքի կարոտ մնացի։

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=39

 Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: