1 (1).

ԵՂԻԱԶԱՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆԻ

ՊԱՏՄԱԾԸ

ԾՆՎ. 1886 Թ.

ՏԱՐՈՆ,

ՍԱՍՈՒՆ

1908 թ. հյուրիեթը(1) բոլոր քաղաքական բանտարկյալներին ազատություն տվեց, որից հետո հայը, թուրքը, քյուրդը, բոլորն էլ հավասար իրավունք պիտի ունենային։

Երիտասարդ թուրքերի և դաշնակցական կուսակցության եղբայրական դաշինքի համաձայն, վերջ էր տրվում հայկական ազատագրական պայքարին, և Թուրքիայում ապրող բոլոր ազգերը միացյալ ուժերով պետք է հայրենասիրական ոգով լցված, հավատարմորեն պաշտպանեին Օսմանյան կայսրությունը, նրա ստեղծած Սահմանադրությունը, նրա առաջադիմական օրենքներ հիմնադրող նոր կառավարությունը։ Հատուկ հրովարտակով Մուշ հրավիրվեցին ֆեդայիները։ Ռուբենի գլխավորությամբ հայտնվեց հայդուկների խումբը՝ առանց զենքերի։ Ամեն տեղ հնչում էին ցնծության աղաղակներ։ Հյուրիեթի օրենքով վերջ էր տրվում հայերի ստորացմանը, ծեծին, հայհոյանքին, թալանին, կողոպուտին և արհամարհանքին։ Նման վերաբերմունք ցուցաբերողը ենթարկվում էր ամենախիստ պատժի, նույնիսկ կախաղանի։ Կատարյալ վստահության վրա էին դրվում երկու ժողովուրդները։ Հայերը ստանում էին ազատ ձայնի իրավունք, ընտրում ու տալիս էին իրենց պատգամավորը։ Սա արևմտահայերի կյանքում մի նոր վերածնունդ էր։ Նորընտիր պառլամենտը իր անդրանիկ նիստում մի շարք օրենքներ հաստատեց, այդ թվում՝ հայերին օսմանյան բանակում զինվորական ծառայության մեջ ընդունելու օրենքը։

Սուլթան Համիդը դեռ մնում էր Թուրքիայի սուլթան, երբ 1909 թ. մարտի 31-ի օրը Կիլիկիայում ջարդվեցին 30 հազար հայեր։ 1909 թ. ապրիլին գահընկեց եղավ սուլթան Համիդը և գահ բարձրացավ նրա ավագ եղբայր Մուհամեդ Ռեշադը։ Իշխանության գլուխ անցավ Էնվերի, Թալեաթի, Ջեմալի և Նազիմի նոր կառավարությունը, որը չեղյալ համարեց սուլթան Համիդի օրենքները, ցրեց համիդիե բաշիբոզուկ զինված ուժերին։ «Խաղաղություն, հավասարություն, եղբայրություն» լոզունգներով հայ ժողովրդի դարավոր երազանքը իրականություն էր դարձել։

Հնչակ և դաշնակ քաղաքական երկու հայ կուսակցությունների կենտրոնական կոմիտեները արտաքնապես գտնվում էին շատ մոտիկ և սիրալիր հարաբերությունների մեջ։ Երկու կողմերի ղեկավարները ամեն օր հավաքվում էին կլուբում և գեղեցիկ Սահմանադրության առթիվ հայրենասիրական ճառեր էին արտասանում։ Թուրք և հայ ղեկավարները փոխադարձ իրար էին հրավիրում, հացկերույթ և խնջույքներ էին սարքում, թևանցուկ շրջում էին քաղաքի փողոցներով, միասին այցելում էին պետական հիմնարկություններ և հայոց առաջնորդարան։

Հայերը մեծ արտոնություններ էին վայելում, նրանք անգամ խառնվում էին դատական գործերին, բարդ վեճերին։

Պատվելի Միհրանը բերեց Առաջին համաշխարհային պատերազմի լուրը։ Օգոստոսի 3-ին տեղի ունեցավ արևի խավարումը։

Էնվեր փաշայի ազգական Սերվեթ փաշան եկել էր հավաքելու բանակի համար պետք ու կարիքը՝ այն էլ ահավոր դաժան միջոցներով։

Հպատակության տակ ապրող հայերի նկատմամբ ատելությունը սկսեց ավելի խորանալ։ Զայրույթը միայն հայ կամավորական խմբերով չէր սահմանափակվում, որոնք միացած ռուսական բանակին՝ կռվում էին իրենց դեմ։

Հայերի նկատմամբ թուրքերի գրգռվածությունը ավելի թունավոր դարձնելու նպատակով, կառավարությունը հրապարակ հանեց մի նոր, ավելի խռովահույզ խնդիր, հայտարարելով, թե բանակում ծառայող հայ զինվորներն ու սպաները՝ մարտերի ժամանակ օգտվելով պատեհ առիթից, լքում են ռազմաճակատը, փախչում, անցնում են ռուսների կողմը՝ դավաճանում, գաղտնիքներ են հաղորդում և զենքերը շուռ տված կռվում են թուրքերի դեմ։ Դրանց գումարվեցին նաև անցյալի ոխն ու վրեժը։ Թալեաթի ու Էնվերի գլխավորած սահմանադրական Թուրքիան որոշեց սրի ու հրի միջոցով կոտորել՝ արմատախիլ անել երկիրը միշտ ծաղկեցնող իր հպատակ քաղաքացիներին՝ հայ ժողովրդին։ Հրաման եղավ զինաթափ անել թուրքական բանակում ծառայող հայերին և նրանցից կազմել ամիլե թաբուրներ։ Բոլոր զորամասերում եղած հայ զինվորների ձեռքից խլեցին հրացանները, նրանց շարքից դուրս հանեցին, ճանապարհները շինելու և բեռներ տեղափոխելու համար կազմեցին աշխատանքային խմբեր, ձմեռվա ցրտին լծեցին տաժանակիր աշխատանքների։

Պատերազմի սկզբի օրվանից թուրք կառավարության բռնած դիրքը հայերի հանդեպ բարյացակամ և հուսալի չի եղել։ Այն հայերին համարել է թշնամի։ Իսկ ջրաղացի փախստականների կրակոցը և Կոմս գյուղում տասներեք ժանդարմների հրկիզումը էժան չէր նստելու հայերի վրա։

Փետրվարի 20-ի գիշերը տասնհինգ գյուղերից հրավիրված ութսուն ներկայացուցիչներ հավաքվել էին Առաքելոց վանքում՝ խորհրդակցելու, որպեսզի նախապատրաստվեն ինքնապաշտպանությանը և հավաքվեն Առաքելոց վանքում։ Սասունցիները ունեին հազար հինգ հարյուր հրացան։

Փետրվարի 22-ին Առաքելոց վանքից կրակոցներ լսվեցին։

Մարտի 13-ին շեյխ Հազրեթը Մուշի շուկայում էր, հետո Սերվեթ փաշայի մոտ հաջի Մուսաբեկի և երիտթուրք ղեկավարների հետ խորհրդակցության նստեց, որոշեցին հայերին ջարդել։

Ապրիլի 7-ին թուրքական կառավարության և հայերի միջև սկսվել էին Վանի անհավասար կռիվները։ Հայ ֆեդայիների կողմից Ս. Առաքելոց վանքի Աստվածածնի մատուռի մոտ տեղի ունեցած կռիվների ժամանակ սպանվել էր Ահմեդ փաշան։ Սասուն գավառի մութեսերիֆ Սերվեթ փաշան Ահմեդ փաշայի գերեզմանի վրա արտասանած իր ճառում ասել է. «Ահմե՜դ, օղլու՜մ, դու հանգիստ պառկիր, ես քո գերեզմանի վրա երդում կանեմ, որ ինչքան մազ որ դու ունես քո գլխի վրա, այնքան հայ քո փոխարեն պետք է սպանվի»։ Սա համբերությունը կորցրած ու վրեժխնդիր մութեսերիֆ փաշայի հոգու խորքում բույն դրած վերջին խոսքն ու վերջին երդումն էր, որը երբեք չէր մոռանալու, և այդ սուրբ խոստումը մոտիկ ապագայում պետք է իրականացվեր։

1915 թ. քրդերը հարձակվում են Սասունի Ալիվանի հայերի վրա ու կոտորում, այնուհետև սարմեցի, մուսերցի, բաքրանցի մոտ հազար հոգի զինված, Ավդուլ Ազիզի գլխավորությամբ ապրիլի 22-ին արշավանք գործեցին Փսանքի քսան գյուղերի վրա։ Նրանք սկսեցին անխնա կերպով հայերին սպանել ու թալանել։ Անզեն հայերը կարճատև դիմադրություն ցույց տալուց հետո, չդիմանալով այդ մեծ ուժին, ամեն ինչ թողեցին, իրենց կյանքը ազատելու համար կին ու երեխա փախան լեռները։ Քրդերը խուժեցին ներս, հրդեհ տվին ու թալանեցին ամբողջ գյուղը։ Նրանց մի մասը՝ հարյուր հիսուն տղամարդ ու կին, երեխաներ, փախուստի միջոց չգտնելով, վանահայր Ստեփան վարդապետի և Գոմրտեր գյուղացի Աղջեի գլխավորությամբ, մտան Գոմաց վանքի մեջ և ապաստանեցին։ Ավդուլ Ազիզը կռահելով հայերի այդտեղ լինելը, իր քրդերով մոտեցավ, շրջապատեց վանքը, շարունակվեց երկարատև կռիվը։ Քրդերը պարսպից ներս մտնել չկարողացան, բայց փոխարենը դրսի կողմից փակեցին վանքի բակում հոսող ջրի խողովակը, որպեսզի հայերը ստիպված լինեն իրենց հանձնվել։ Մոտ կես ամիս պաշարված հայերը ապրեցին գրեթե առանց ջրի և մատնված մեծ հուսահատության։ Այդ միջոցին՝ Աղջեին ծանոթ Սոսե անունով մի քրդուհի, լսելով, որ պաշարված հայերի վրա ջուրը փակել են, գիշերով գաղտնի գնում է և ջուրը իր կտրված տեղից նորից բաց է թողնում դեպի վանքը։ Անակնկալ երևույթը հայերին զարմանք է պատճառում, տիրում է ուրախություն։ Մինչև առավոտ բոլոր կարասներն ու ամանները լցվում են ջրով։ Արևածագին քրդերը գլխի են ընկնում և անցքը նորից փակում են։

Պաշարված հայերը, դրսի հարաբերությունից կտրված, մեկ ամիս կռվեցին ու պաշտպանվեցին, բայց վերջին անգամ, երբ նկատեցին, որ դրությունը գնալով վատանում է և փրկության համար հույս չի մնացել, վարդապետն ու Աղջեն Սահակ անունով մի երիտասարդի գաղտնի ճանապարհով վանքից դուրս փախցրին, նրա միջոցով նամակ հասցրին Անդոկ, ուր նկարագրելով իրենց ծանր վիճակը՝ նրանք աղերսագին խնդրել էին կամ շտապ կերպով օգնություն հասցնել, կամ թե անելիքի մասին խորհուրդներ տալ։ Ռուբենը պատասխան նամակ է գրում, թե՝ օգնության հասնել չենք կարող, իսկ ձեր այնտեղ մնալը այլևս նպատակ չունի, ուստի, եթե կարող եք ճարը գտնել, անմիջապես վանքից դուրս եկեք և միացեք մեզ։

Երեսուն օր պաշարված մնալուց հետո հայերը մի գիշեր ճեղքեցին օղակը, բոլորը միասին փախան դեպի Տալվորիկի ժայռերը, այնտեղից էլ՝ Անդոկի սարը։ Հայերի գույքը և անասունները թալանելու նպատակով քրդերը մրցում էին միմյանց հետ, հայերին սպանելու և կողոպտելու համար մեկը մյուսից առաջ էր վազում։

Մայիսի 2-ին խիանցի և բադկանցի աշիրաթները Փառգա գյուղում նստած մյուդուր Քոռ Սլեման աղայի գլխավորությամբ ամեն օր արշավում էին Տալվորիկի գյուղերի վրա, նպատակ ունենալով գրավել Անդոկը, ցրիվ տալ այնտեղ կուտակված հայերին և վերցնել ավարը։ Բայց նրանք կորուստներ տալով՝ չկարողացան մոտենալ։ Այդ կռիվների ընթացքում բալաքցի աշիրաթից(2) երկու հարյուր զինված քրդեր գիշերով բարձրացան Ծովասար։ Լուսաբացին հարձակվեցին Աղբիկ գյուղի մի օբայի վրա, թալանեցին ամբողջ հոտը։ Շեգոտան քրդերը, որոնք համարվում էին Աղբիկի հայերի աղաները, լսելով բալաքցի քրդերի թալանի մասին, փոխանակ իրենց վրեժը լուծելու նրանցից, ծրագրում են՝ հայերի մնացած ունեցվածքը թալանել։ Այդ նպատակով մայիսի 6-ին Շեգո աշիրաթի պետ, Դալրձոր գյուղում բնակվող Հաբեի Յուսուֆը իր հորեղբայր Ֆատոյի երկու տղաների՝ Խալլոյի և Մուսոյի հետ, քսան զինված քրդերի հետ ուղղվում են դեպի Աղբիկ, որպեսզի համոզեն հայերին. «Կարող է ձեզ դժբախտություն պատահի, ձեր ունեցածը ուրիշները տանեն, ավելի լավ կլինի, որ դուք այսօրվանից ձեր անասունները հանձնեք մեզ։ Մենք ձեր աղաներն ենք՝ կպահենք ձեզ։ Ո՞վ իմանա, գուցե հետագայում դուք կազատվեք, ձեր ապրանքը նորից ետ կստանաք»։

Բայց հայ երիտասարդները երբ տեսան նրանց մոտենալը, կրակ բացեցին։ Այդ կռիվը տևեց ամբողջ ցերեկը, մինչև արևի մայր մտնելը։ Քրդերից սպանվեցին տասնմեկ մարդ, որոնց թվում Խալլոն և Մուսոն, իսկ հայերից՝ հինգը։ Յուսուֆը փախավ։ Այդ դեպքը շատ ազդեց մուսուլման քրդերի վրա, որովհետև այդ միջոցին հազար հայ մի հավի չափ արժեք չուներ, իսկ մի քյուրդը արժեր հազար հայ։

Մայիսի 14-ին այս անգամ բալաքցի և Շեգո աշիրաթները միացած իրար հետ, մոտ երկու հազար զինված ու անզեն քրդերով, լուսաբացին տարբեր ուղղություններով հարձակվեցին Գարմակ և Քոբ գյուղերի վրա։

Հայերը կանոնավոր զենքեր չունեին, նրանք չախմախլի(3) հրացաններով պաշտպանվեցին, լեռների և հովիտների միջով շարժվեցին դեպի Սեմալ գյուղը։ Ճանապարհին օգնություն խնդրեցին Տափիկ գյուղի մյուդուր Թալիբ էֆենդուց, բայց նա երբ նկատեց քրդերի արշավանքը և հայերի փախուստը, իսկույն իր քսան ժանդարմայի հետ քյոշկի ներսը մտավ և դուռը փակեց։ Հայերը ճարահատված Իրիցանք գյուղի մոտ դիրք բռնեցին, կասեցրին քրդերին։ Կռիվը երկու կողմում սաստկացավ։ Լուրը հասել էր Սեմալ, օրվա կեսին Կորյուն, Վարդան և երեք հարյուր զինված սասունցիներ օգնության եկան։ Մոտ մի ժամ համառ մարտ մղելուց հետո քրդերը դիմեցին փախուստի՝ իրենց հետ տանելով ավարը։

Քրդերի հարձակումները հայերի վրա իբր թե անպաշտոն բնույթ էին կրում, բայց ընդհանուր համոզմունք կար, որ այդ բոլորը կատարվում էր կառավարության տված հրահանգով, որի կենդանի ապացույցն այն էր, որ հայերի բողոքները չէին լսվում, դիմումներին պատասխան չէր տրվում։ Խուզարկության է ենթարկվում Վահան Փափազյանի բնակարանը, բայց ինքը տանը չի լինում։

Սերվեթ փաշան երիտթուրք էր, գավառի փաշան էր և իսլամին հավատարիմ մարդ։ Հետևաբար, նա էլ պետք է իր պարտքը կատարեր այնպես, ինչպես որ կատարել էին մյուս գավառների բոլոր փաշաները։

Հունիսի 10-ից քյուրդ աշիրաթապետները խմբված ձիավորներով, աջ ու ձախ կողմերից մտնում էին Մուշ, հրահանգներ էին ստանում ու վերադառնում էին իրենց տները։ Ամեն գիշեր սայլերով ու բեռներով քաղաքից դուրս զենք ու փամփուշտ էր տեղափոխվում՝ քրդերին զինելու համար։ Հայերի կոտորածը հաջող ավարտելու նպատակով կառավարության կողմից կազմված էր հատուկ ծրագիր, կատարված էր գյուղերի բաժանումը, նշանակված էր հարձակման օրը, ժամը այնպիսի պատրաստությամբ, որ այդ մեկ օրվա ընթացքում պետք է հիմնովին ավարտվեր Մշո դաշտի հարյուր հինգ գյուղերի բնաջնջումը՝ առանց մի երեխա խնայելու։ Բաշխումը կատարված էր հետևյալ կերպ։ Սկսած Մուշի աջակողմյան գյուղերից մինչև Մեղրագետի ակունքը, երեսունհինգ գյուղերի ջարդը հանձնված էր հաջի Մուսաբեկին, որը իր տրամադրության տակ ուներ երեք հազար հինգ հարյուր ձիավոր ու հետևակ քյուրդ։ Քաղաքի հյուսիս-արևմտյան կողմի տասնհինգ գյուղերի ջարդը հանձնված էր ֆատկանցի Սլեման աղային, որը իր տրամադրության տակ ուներ հազար զինված քյուրդ։ Ս. Կարապետի շրջանի քսան գյուղերի ջարդը հանձնված էր չեթեապետի օգնական, երիտթուրք Ռաշիդ էֆենդուն, որը ուներ հինգ հարյուր չեթեական ձիավոր ուժ, նաև նրանց մասնակցում էր Ս. Կարապետի վանքում նստած զորքը և Զիարեթ գյուղում նստած մյուդուրը՝ իր ժանդարմաներով։ Դաշտի հյուսիս-արևելյան կողմը՝ տասնհինգ գյուղերի ջարդը հանձնված էր ջբրանցի Դրբոյի Ջնդուն, Կոլոտոյի Զուբերին և Աղչանի մյուդուրին, որոնք իրենց տրամադրության տակ ունեին հազարից ավելի քյուրդ և ժանդարմա։ Դաշտի արևելյան կողմը՝ Չխուրի քսան գյուղերի ջարդը հանձնարարված էր շեյխ Հազրեթին, որը իր տրամադրության տակ ուներ հազար երկու հարյուր ձիավոր՝ կազմված Զիլանի և Քոսուրի քրդերից։

Այս կազմակերպված ուժերից դուրս, յուրաքանչյուր մահմեդականի վրա սրբազան պարտք էր դրված, որ նրանք իրենց հանդիպող հային առանց խնայելու սպանեն ու ոչնչացնեն։

Գոյություն ունեցող դրությունը միանգամից փոխվեց։ Հայերն այլևս գյուղից քաղաք գնալ-վերադառնալ չէին կարող։ Թուրքերը հանդիպողին չարաչար ծեծում ու տանջում էին, տեղի էին ունենում նաև սպանության դեպքեր։ Երբեմն հասակավոր կանայք անհրաժեշտ մի բան բերելու համար գնում էին քաղաք, նրանք էլ ճանապարհին միշտ ենթարկվում էին հալածանքի ու անպատվաբեր հիշոցների։ Տագնապը համակել էր ժողովրդին, մարդիկ քուն ու հանգիստ չունեին։

Հունիսի 22-ին բաքրանցի քրդերից հարյուր ձիավորներ իջևանում են Կռնկան գյոլի սարը։ Հունիսի 23-ին նրանցից տասը ձիավորներ եկան մեր գյուղը և գյուղի իշխաններից պահանջեցին տասը հատ ոչխար, տասը կոտ ալյուր և տասը հատ թաղիք։ Առանց առարկության նրանք ձրիաբար ստացան այդ բոլորը և հնուց ծանոթ լինելով հավատորիկցիների հետ կամ խղճի խայթից դրդված, Թամոյի Ալին ասաց. «Հայե՜ր, ես ձեր աղն ու հացը շատ եմ կերել, հիմա ձեզ մի ճշմարտություն պետք է ասեմ։ Սուլթանից հրաման է եկել, որ օսմանցու հողի վրա ապրող բոլո՜ր հայերին անխնա պետք է կոտորենք։ Այժմ, եթե դուք կանգնեք ու հեռվից դիտեք Սլիվանի դաշտի վրա, կտեսնեք, որ ցորենի արտերը հասել են, հասկը՝ հասկի վրա է ընկել, բայց ճնճղուկ անգամ դուք այնտեղ տեսնել չեք կարող։ Տիրել է մի չտեսնված ամայություն։ Մենք հիմնովին կոտորել ենք այդ միջավայրի հայերին, հիմա էլ կառավարությունը մեզ կանչել է այստեղ, որ մենք Մշո դաշտի և Սասունի հայերին էլ կոտորենք։ Մի քանի օր է մնացել, որ ձեզ մոտ էլ կոտորած սկսվի և պետք է այնպես լինի, որ Հիսուս Քրիստոս անունը տվող մարդ՝ այս հողի վրա կենդանի չմնա»։ Քրդերը վերցրին իրենց պահանջածը, գնացին, իսկ մենք մտածմունքի մեջ ընկանք։

Հունիսի 23-ի գիշերը Առաղ գյուղից լսվեցին հրացանների ձայներ։ Գիշերով Առաղից փախած տղամարդկանց խմբեր հասան Հավատորիկ։ Նրանք պատմեցին, որ առաղցի երկու երիտասարդներ, հայերի գլխին չարիք բերելու համար, մթության մեջ հրացան էին կրակել և փողոցով վազել, մտել էին աղայի երկհարկանի քյոշկը. նրան ասել էին, թե Զորիկը ատրճանակով մեզ վրա կրակեց։ Մամե էֆենդին միանալով խռովարարներին, երեքով սկսել էին կրակել քյոշկի լուսամուտներից գյուղի վրա։ Վախ կրելով, որ վանքի զորքը արդեն կլսի և կշարժվի դեպի Առաղ, նրանք փախել, եկել էին մեզ մոտ։ Իրոք, վանքի միլիսները հաջորդ օրը մտան Հավատորիկ։ Ամբողջ ցերեկը նրանք վազվզում էին դեսուդեն։ Վերջում իմացանք, որ տասնմեկ հայ է սպանվել։ Հաջորդ առավոտ մի քանի սգավոր մայրեր ու կանայք աղի արցունք աչքերին՝ կանգնեցին կառավարության դուռը, որպեսզի ոճիրի համար իրենց բողոքը հայտնեն, բայց առանց ընդունելու՝ ժանդարմները մտրակի հարվածով նրանց քաղաքից դուրս էին քշել։ Սա դաշտի հայերին կոտորելու ազդանշանն էր, իսկ մենք դեռ թուրքերից ողորմություն էինք ակնկալում։ Իսկ քյուրդ հարկահավաքները շարունակում էին իրենց բռնի հարկահավաքությունը, որ մինչև հայերին կոտորելը գոնե մի բան փախցնեն։ Առաղից փախածները պատմեցին. «Երեկ կեսօրից հետո երկու հարյուրից ավելի ժանդարմաներ, միլիսներ, չավուշներ և օնբաշիներ, մի ոմն հարյուրապետ Քամիլ էֆենդու գլխավորությամբ, Մուշի կողմից եկան, մտան գյուղը, փակեցին ճանապարհները և սկսեցին տղամարդկանց հավաքել ու լցնել Ալիբեկի ախոռի մեջ, որտեղ սպանեցին»։

Հունիսի 26-ի ցերեկը Սերվեթ փաշան ոստիկանապետ Բեհջեթ էֆենդու միջոցով՝ կարևոր հանձնարարություններ տալու համար, քաղաքի թաղերից իր մոտ կանչել էր տվել քաղաքի աչքի ընկնող վաճառականներին, պետության մոտ ծառայություն կատարող հայ պաշտոնյաներին, Առաջնորդ Վարդան վարդապետին, թվով երեք հարյուր հիսուն մարդ և նրանց ասել. «Հայե՜ր, ինձ անհայտ պատճառներով հրամայված է, որ դուք բոլորդ ժամանակավորապես Մուշից տեղափոխվեք Դիարբեքիր, մինչև որ պատերազմը վերջանա»։ Այս հայտարարությունից հետո փաշան չթողեց, որ նրանք տուն վերադառնան։ Բայց հայտնի չէ, թե նրանց ու՞ր կորցրին, քանի որ նրանցից ոչ մեկը ետ չեկավ։

Հունիսի 28-ի օրը ոչ բարով Վարդավառի կիրակին էր. հայ ժողովրդի ուրախության տոնը, ավա՜ղ, դարձավ «մարդավառի» կիրակի՝ Տարոնի դաշտի հայության համար։ Կիրակին և հաջորդ գիշերը տեղի ունեցավ Մշո դաշտի գյուղերում անմեղ ու անզեն կանանց և երեխաների բնաջնջումը։ Շաբաթ օրը Առաղ գյուղում սպանվել էին երեք մարդ, հիսունտինգ-վաթսուն հոգի առնված էին կալանքի տակ, զորքը գյուղից չէր հեռացել։ Առավոտը նրանք Առաղից շարժվեցին Հավատորիկ։ Ամբողջ գիշեր Յուսուֆ էֆենդին և իր ժանդարմները ո՛չ հանվեցին, ո՛չ քնեցին։ Զենքերը ձեռներին նստած էին. վախենում էին, որ հայ ֆեդայիները կգան և իրենց կսպանեն։

Ավազակ և գող քյուրդ Դոնդոն ասում է հայերին. «Հիմա Օսման օնբաշին ինձ ասաց, որ երեկ Ազիզ չավուշը ասել է, թե անպայման վաղը սկսելու է հայերի տեղահանությունը և ջարդը»։ Եվ իրոք, Մուսա բեկը բազմաթիվ ձիավորներով գալիս է Տարոնի դաշտով։ Նրանց մի մասը ուղղվում է Բերդակի վրա, մի մասը՝ Առաղի վրա, մի մասը՝ Մոկունքի վրա, մյուս մասն էլ Տերգեվանքի վրա. սկսվեց հրացանազարկությունը։ Արտերի մեջ նրանք, սպանելով ջուր անող մարդկանց, հնձվորներին, տավարած հոտաղներին, սրարշավ լցվեցին գյուղերի մեջ։ Երիտթուրքերի կառավարությունը, քրդական բեկերի, աղաների ու շեյխերի գլխավորությամբ, այդ կիրակի Մուշի դաշտը ամայի դարձրեց, տասնյակ հազար կանանց ու երեխաների ծխի ու կրակի մեջ խորովելով ու խեղդելով։ Իսկ առաղցի հիսունհինգ հայերին, բոլորի թևերը կապած, տարել էին վանքի մոտ։ Քամիլ էֆենդին նստել էր բարձր տեղ ու հրամայել, որ կրակ բաց անեն կապկպված հայերի վրա, որոնք տեղնուտեղը սպանվել էին։ Վերևի գյուղերը մատնված էին արյան և ավարի, իսկ ցածի կողմը՝ Նորաշեն, Ազիզրնան, Սոխգոմ, Օղոնք, Հունան գյուղերը դեռ սովորական կյանքով էին ապրում, բայց նրանք էլ պաշարվեցին, թալանվեցին ու քշվեցին դեպի հրկիզման վայրերը։

Հունիսի 28-ի գիշերը մինչև առավոտ Քրդագոմի, Խասգյուղի և Հունանի խոշոր գոմերի ու մարագների ներսում, կրակի բոցերի մեջ այրվեցին, ածուխ դարձան տասը-տասներկու հազար հայ կանայք, մանուկներ, ծերեր և երիտասարդներ։ Այդ նույն գիշերը շեյխ Հազրեթը, Մուսա բեկի երկու եղբայրները՝ Խասում և Նըրհո բեկերը, Ավրան և իր շրջակա գյուղերում՝ Կոլոտոն, Զուբերը և չեչենները, Ս. Կարապետի կողմը՝ Ռաշիդ էֆենդին և Զիարեթի մյուդուրը, Ղզլաղաջ և իր մոտակա գյուղերը՝ ֆատկանցի Սլեման աղան, իսկ քաղաքի շրջակայքում՝ չեթեների ընդհանուր հրամանատար, Մուշի երիտթուրքերի առաջնորդ Ֆալամազ աղան, ժանդարմաների մասնակցությամբ նույն գործողությունները կատարեցին ամենուրեք։ Լույս երկուշաբթի առավոտ դաշտի բոլոր մասերում այլևս ոչ մի կենդանի հայ չէր շարժվում։ Միայն հրկիզված գյուղերի վրա թանձր ծուխ էր նստել, ճենճահոտը տարածվել էր մթնոլորտի մեջ, որը գալիս, հասնում էր մինչև մեր լեռները։

Այսպես, դարերի ընթացքում հողին ու մաճին կառչած հայաշատ այդ գավառը մի ցերեկվա և մի գիշերվա մեջ դարձավ ամայի՝ անմարդաբնակ, իսկ նրա սեփական տերերը՝ անողոք թուրքերի ու քրդերի ձեռքով հրեշային գործողությամբ սրով մորթվեցին, կրակով այրվեցին, ջրով խեղդամահ եղան՝ հարյուր հինգ գյուղերի յոթանասուն-ութսուն հազար երկու սեռի պատկանող հայ բնակիչները։ Թալանի տրվեց միլիոնների հասնող նրանց հարստությունը։ Կորյունի կազմակերպած խմբերը և գյուղական դաշնակցական կոմիտեները՝ վստահ չլինելով իրենց փոքրաքանակ ուժերի վրա, մնացին իրարից կտրված, դիմադրել չկարողացան։

Հուսահատության և անորոշ դրության մեջ ընկնելու գլխավոր պատճառներից մեկն էլ այն էր, որ յուրաքանչյուր գյուղ կարծում էր, թե այդ օրվա արշավանքը միայն իր վրա է կատարված, իսկ մնացած գյուղերը դեռ ազատ են մնացել։ Որոշ չափով արգելք հանդիսացան կանայք և երեխաները, որովհետև մարդկանց մտքերում այն կարծիքը կար, թե՝ հավանաբար կոտորածը նրանց վրա չի տարածվի, իսկ եթե դիմադրություն ցույց տրվի, այն դեպքում նրանք էլ կընկնեն շառի մեջ և անտեղի կզոհվեն։

Ալիջան գյուղի երիտասարդները այդ առավոտ մինչև երեկո համառ կերպով կռվեցին Ջնդիի բազմաթիվ քրդերի դեմ։ Գյուղը նրանց ձեռքը չմատնեցին, մինչև որ մութն ընկավ։ Երբ գիշեր եղավ ու քրդերը հեռացան, նրանք մեծ հույսով բոլոր ծերունիներին, կանանց ու երեխաներին հանեցին և ուղարկեցին Աղչան գյուղը՝ մյուդուրին հանձնվելու համար, որ նրա կողմից պաշտպանություն գտնեն, իսկ իրենք՝ տղամարդիկ հիսուն-վաթսուն հոգի փախուստի դիմեցին դեպի Քանա սարը։ Ճանապարհին նրանք անցան Օդոնք, Սոխգոմ, Ալիզրնան գյուղերի միջով, հանդիպեցին սպանված մարդկանց դիակների, աչքով տեսան ավերակ ու դատարկ մնացած գյուղեր, ապա նոր հասկացան, որ դաշտի մեջ տեղի է ունեցել հայերի ընդհանուր կոտորած։

Այդ գիշեր փախած մարդիկ հասան Քանա բարձունքի վրա, բայց Աղչան ուղարկված հինգ-վեց հարյուր անձը, մյուդուրի և ժանդարմաների ձեռքով, նույն օրը լցվեցին մարագների մեջ ու այրվեցին։ Չորս հարյուր տուն ունեցող Ավրան գյուղի տղամարդիկ ամբողջ ցերեկ կռվեցին Զուբերի հրամանատարության տակ գտնված չեչենների ու քրդերի դեմ, բայց նրանք էլ պարտվեցին ու զոհվեցին միայն այն ժամանակ, երբ նրանց սակավաթիվ զենքերի փամփուշտները վերջացել էին։

Մուշի հյուսիս-արևելյան մասում, քաղաքից հինգ կիլոմետր հեռավորություն ունեցող երեք հարյուր հիսուն տնից բաղկացած Գառնեն գյուղի հայերը երկու ցերեկ ու գիշեր անընդհատ մահու-կենաց կռիվ մղեցին Ֆալամազ աղայի չեթեների, Մուշից հասած ժանդարմաների և ուրիշ բաշիբոզուկների դեմ, մինչև որ բոլորը ուժասպառ եղան և կենդանի մատնվեցին թշնամու ձեռքը։ Ջարդարարները ներս մտան, այրեցին ամբողջ գյուղը, սպանեցին և կրակի տակ թաղեցին մոտ հազար երեք հարյուր անմեղ անձերի։

Ուրիշ մի քանի գյուղերում անհատ մարդիկ, տեղ-տեղ երեք-չորս հոգի միացած, զենքերով ապաստանեցին տների մեջ, կռվեցին, քրդերից իրենց նահատակների վրեժը լուծեցին, բայց դուրս գալու ճանապարհ չգտնելով՝ նրանք էլ հրդեհի մեջ վառվեցին։

Թե ինչպիսի խմբավորումներ էին կատարվել շրջաններում և ինչպես էր նախապատրաստվել ու իրագործվել դաշտի կոտորածը, այդ առթիվ քաղաքի մեջ բնակված հայերը բոլորովին տեղեկություն չունեին։ Հիշյալ «մարդավառի» կիրակին՝ լույս երկուշաբթի գիշերը, մի խումբ զինված ու անզեն երիտասարդներ, մոտ քառասուն-հիսուն հոգի, փորձ կատարեցին քաղաքից դուրս գալ և փախչել դեպի Սասուն։

Կեսգիշերին՝ Գավառեցոց թաղից նրանք զգույշ քայլերով շարժվեցին դեպի վերև, որ շուռ գան, մտնեն Շեխանց ձորը ու ազատվեն, բայց Սայկի դուրանում խրամատավորված ասկյարները կռահեցին, մթության մեջ սկսեցին կրակել։ Հանդիպելով այդ արգելքին, տղաների կեսը նորից ետ վերադարձավ քաղաք, իսկ մյուս կեսը բռնված գծից դուրս պրծավ, խիտ այգիների միջով ճանապարհվեց դեպի Հավատորիկ։ Սրանք էլ անցան ավերակ դարձած Մոկունք, Տերգեվանք գյուղերից, տեսան սպանվածների դիակներ, սարսափ կրելով հասկացան, թե ինչ զուլում է ստեղծվել հայերի գլխին։ Գիշերվա այդ կրակոցը և երեք հարյուր հիսուն երևելի մարդկանց ետ չվերադառնալը արդեն քաղաքի հայերին դրեց տագնապի և կասկածի մեջ։ Դեպքերի տպավորության տակ թե՛ տղամարդիկ և թե՛ կանայք քուն ու հանգիստ չունեին։

Լուսացավ երկուշաբթին, հունիսի 29-ի առավոտը։ Փողոցները դատարկ էին, մարդ արարած չէր երևում, շարժում ու շշուկ չկար։ Միայն բարձրաբերձ բարդիների վրայից լսվում էին տասնյակ հազարավոր սև ագռավների բոթաբեր սև կռնչյունները։ Այդ պահին, երբ արևը բավականաչափ բարձրացել էր երկնակամարի վրա, մեկ էլ հանկարծակի հայկական թաղերի գլխավոր փողոցներում լսվեցին թուրք մունետիկների կանչի զիլ ձայները. «Հայե՜ր, մութեսերիֆ փաշայի հրամանով, դուք ձեր սայլերով, ջորիներով, ձեր բոլոր գույքով ու ընտանիքներով, այսօր ժամը տասին պետք է հավաքվեք, ներկայանաք կառավարության դուռը, Դիարբեքիր մեկնելու համար։ Ով որ մերժի ու չկատարի այս հրամանը, նրա ունեցվածքը կբռնագրավվի, ընտանիքը բռնի ուժով քաղաքից դուրս կարտաքսվի»։ Այդ կանչերին ոչ ոք չհնազանդվեց։ Կեսօրին մոտ փոլիսներն ու զինված ժանդարմաները փողոցով առաջացան դեպի հայոց Վերին թաղը, որպեսզի բռնի ուժով հայերին տեղահան անեն ու քշեն դեպի անհայտ ուղղությունները։ Նրանք համարձակ քայլերով մոտեցան, կանգ առան Ասատուր աղայի երկհարկանի տան առաջ, որը ներսի կողմից փակված էր։ Բախելով պահանջեցին դուռը բաց անել։ Տան երկրորդ հարկում գտնվում էր պաշտպանության այն դիրքը, որտեղ Ասլանյան Լևոնի ղեկավարությամբ հսկում էին մի տասնյակ զինված տղաներ։ Երբ դռան բացումը չկատարվեց, ժանդարմաները սկսեցին կոտրելու փորձ կատարել։ Տղաները վերևից իրենց զենքերի փողերը լուսամուտներից դուրս կախեցին և միացյալ կրակ բացեցին՝ փողոցում խմբված փոլիսների և ժանդարմաների վրա։ Ութ մարդ սպանվեց, իսկ մնացածները վիրավոր ու կենդանի ետ փախան դեպի կառավարության շենքը և պատահած դեպքը պատմեցին Սերվեթ փաշային։ Լսելով վերջին լուրը, որ Բաշմահլեում հայերը կրակել են փոլիսների վրա և ութ մարդ են սպանել, Սերվեթ փաշան իսկույն հրաման արձակեց, և թնդանոթները խաչաձև որոտացին հայկական չորս թաղերի վրա։ Հազար երեք հարյուր բնակիչներ կանգնեցին ահեղ օրհասի առջև, ռումբերի ու գնդակների տարափի տակ, ձեռք-ձեռքի տված նրանք աշխատում էին մարտնչել ու պատվով մեռնել։

Այդ ժամին ավեր գործող հրանոթների ու բազմահազար հրացանների որոտմունքների հետ թուրքական թաղերի կողմից ներդաշնակ լսվում էին մունետիկների անողորմ կանչի ձայները. «Ո՜վ մուսուլմաններ, կառավարության հրամանը բոլորիդ ի գիտություն։ Ձեզանից ով որ հանդգնի մի հայ երեխա, աղջիկ, կին կամ տղամարդ վերցնի իր տանը մեջ և նրան հովանավորի, հայտնվելու դեպքում այդպիսին կհամարվի գյավուր, նրա տունն ու տեղը իր գլխի վրա կայրվի»։

Այնպես որ, որևէ տեղից օգնություն ստանալու հույսերը բոլորովին կտրված էին, ռուսական կայսերական բանակները հանգստանում էին Բասենում և Մանազկերտում, իսկ սահմանադրական Թուրքիայի ջարդարարները, գերմանական ներկայացուցիչների ցուցմունքներով գործում էին ազատ ու համարձակ՝ Մուշի դաշտը և նրա քաղաքը առնելով կրակի տակ, կոտորում, արմատախիլ անում բոլոր հայերին՝ մեծից մինչև փոքր։ Հավատորիկի սահմանը մոտավորապես ընդգրկում էր երեք հարյուրից երեք հարյուր հիսուն քառ. կիլոմետր տարածություն, որը ամբողջապես կազմված է անառիկ լեռներից, ճյուղավորված լեռնաթևերից, խոր-խոր հովիտներից, քարանձավներից ու ժայռերից, և այդ հյուսվածքը միացված է Սասնո լեռնաշխարհի հետ՝ Մուշից մինչև Դիարբեքիր, Բիթլիսից մինչև Գենջ և ավելի հեռուները։ Այդ տարածության մեծագույն մասը ծածկված էր պուրակներով, խիտ-խիտ թփուտներով, փարթամացած զանազան տեսակի խոտաբույսերով։ Հովիտների մեջ թե լանջերի վրա գտնվում էին գյուղին պատկանող մի քանի մզրաներ, որտեղ իրենց հողերին մոտիկ տուն էին շինել և ապրում էին ընտանիքներ։ Այնտեղ, որտեղ որ մշակելու հնարավորություն կար, ցանված ու հասկած վիճակում էին գտնվում ցորենի, գարու և կորեկի բազմաթիվ արտերը։ Ամեն քայլափոխի կային սառնորակ աղբյուրներ, բյուրեղանման կարկաչող վտակներ ու առվակներ, կանաչ բուսականություն, ճոխ ծաղիկների անուշ բուրմունք։ Բնությունը գեղեցիկ էր, օդը մաքուր, և այդ հարմարությունը հնարավորություն էր տվել, որ հավատորիկցիները պարապեն խաշնարածությամբ, ունենային մեծ քանակությամբ ոչխար ու տավար։

Զգալով վտանգի մոտալուտ լինելը, դեռ մի ամիս առաջ տնտեսությունները իրենց ունեցած գույքի արժեքավոր մասը, զարդ ու զարդեղենները գաղտնի կերպով քաշել, թաղել էին հողի տակ, այն հույսով, որ գուցե իրենք մի օր կազատվեն և այդ բոլորը նորից կվայելեն։

Հուլիսի առաջին օրը գյուղում մնացել էին միայն մի քանի անզոր ծերունիներ, երկու-երեք հոգի կույր կանայք, շներ և կատուներ ու երկու հազարի չափ կավե փեթակներից անձրևի կաթիլների պես դուրս թռչող ու ներս մտնող միլիոնավոր մեղուներ, որոնք լույսի արագությամբ ճեղքում էի օդը, սարից-ձորից մեղր էին փոխադրում, իրենց տարեկան պաշարն էին պատրաստում և չէին հասկանում, թե մոտիկ ապագայում իրենք էլ իրենց տերերի պես բարբարոսաբար հրո ճարակ պետք է դառնան։

Հազար երկու հարյուր հոգի, մեզ հետ շարժելով տասը հազար ոչխար, երկու հազար տավար, բեռնած ամաններ, թաղիքներ ու կարպետներ, քաշվեցինք դեպի հարավ, գյուղից տասներկու-տասներեք կիլոմետր հեռու, Շեխնիստ մազրային մոտիկ Խռոկի հովիտում, որի արևելյան մասում մայր ձորից այն կողմը ձգվում է Կռնկան գյոլի անտառապատ, բաց գագաթներ ունեցող լեռնաշղթան։ Բոլորս տեղավորվեցինք սաղարթախիտ պուրակների մեջ, ամենուրեք խարույկները սկսեցին վառվել, մսով լիքը պտուկները քլթքլթում էին, խորովածի շամփուրները շրջվում էին թեժացած կրակների վրա, օրվա դառն հոգսերը մոռացության տալու համար մեկը սրախոսում էր, մեկը՝ ծիծաղում, մեկը՝ ողբում ու արտասվում։ Լսվում էին ծծկեր երեխաների լացի ձայներ, գառների մայոց, հորթերի բառաչ, չարագուշակ շների ոռնոց, և այդ ամենը ներդաշնակելով կանանց հառաչանքների, ախ ու վախերի հետ, կեսը՝ քուն, կեսը՝ արթուն, բացվեց հուլիսի երկրորդ օրվա առավոտը։ Կար երկու հարյուր հիսուն տղամարդ, բայց մենք պետք է պաշտպանվեինք ութ հատ հասարակ փամփուշտավոր հրացաններով և մոտ հիսուն չախմախլի հրացաններով։ Հեռվից եկավ բագրանցի քրդերի մի խումբ՝ ձիերի վրա հեծած։ Նրանք բանակցեցին, որ իրենց պետք է նվեր տրվի և որոշվեց քսանչորս ոսկի հավաքել, տալ նրանց։ Վերջում նրանք անտառակի մեջ թաքնված հայերին սկսեցին կրակել, սպանեցին հինգ տղամարդ, մի քսաներկու տարեկան հղի կնոջ առևանգեցին և քշեցին-տարան երեսունհինգ եզ ու կով։ Բագրանցի քրդերը միշտ էլ հայերին սպանել ու թալանել են դեռ օրենքի մեջ եղած ժամանակ, իսկ այժմ ինչու՞ պիտի խնայեին, քանի որ հայերը օրենքից դուրս էին հանված, և կառավարությունը նրանց իրավունք էր տվել՝ սպանել բոլոր հայերին։

Մենք արդեն հալածված ժողովուրդ էինք, երկրի իշխանությունը մեզ քշել էր սպանդանոց, իր սուրը դրել էր մեր կոկորդի վրա, ամենուրեք հայերի արյունը հոսում էր։ Մեր մահվան վերջին ժամերը մոտեցել էին, ջարդարարների հանդեպ մեր վրեժը պետք է մնար առանց հատուցանելու, որովհետև զենք չունենալու պատճառով մեր ձեռքերը ծալված էին մեր կրծքի վրա, իսկ իրավունքն ու արդարությունը մնացել էին բարբարոսների ձեռքում։

Վտանգից խուսափելու համար թողեցինք Խռոկի հովիտը, ետ վերադարձանք դեպի արևմուտք, գյուղի կողմի վրա բարձրացանք Սինամերիկի վերև, Կապրեդավի կոչված տեղը, հսկող պահակախմբեր դասավորեցինք։ Ժողովուրդն ու անասունները տեղավորվեցին սաղարթախիտ փոքրիկ դուրանի մեջտեղում։

Կորյունը մի խումբ զինվորների հետ գտնվում էր Կուրտըկի բարձունքներում, պահում էր Մուշի և Սասունի մեջտեղը ընկած սահմանը։ Նա հեռվից նայում էր այրվող քաղաքին, լսում թնդանոթների ու հրացանների ձայները, սիրտը կսկծում էր և Սեմալից զինված ուժ էր պահանջում, որ գիշերով հարձակվեր քաղաքի վրա, թուրքերին խուճապի մատներ, հայերի համար ազատվելու ճանապարհ բացեր։ Սասունցիները համաձայն էին քաղաքի պաշարված հայերին օգնության հասնել։ Բայց դա, ըստ Ռուբենի(4), վտանգավոր էր։ Ռուբենը, Վարդանը և փեթարցի Մանուկը, վերցնելով բավական թվով սասունցիների ու այլ զինվորների, Սեմալից բարձրացան Կուրտըկ՝ Կորյունի(5) մոտ, որպեսզի այդ գիշեր հարձակվեն թուրքերի վրա։ Կուրտըկի մոտ Արջկլորի գագաթին թուրքերի պահակները դիրք էին բռնել։ Մանուկն իր տղաներով բարձրացավ այդ գագաթը և մի քանի մարդով այդ Արջկլորի դիրքը գրավեց։ Համաձայն պայմանի, երբ Մանուկի և նրա զինվորների կողմից հրացանի ձայներ լսվեին, Կուրտըկից անմիջապես զինված օգնություն պիտի գար, որ արշավանք գործեին քաղաքի վրա։ Բայց Մանուկը մինչև լուսաբաց սպասեց, և ոչ մի մարդ օգնության չեկավ։ Հուսահատված ետ վերադարձան Կուրտըկի գագաթը, տեսան՝ վեճ և անհամաձայնություն։ Մի քանի մարդ պահակ թողեցին այնտեղ, մնացածները նորից իջան Սեմալ։ «Կատարվեց Ռուբենի կամքը՝ միայն թե ինքը կենդանի մնա», – ասում էին շարքային զինվորները, բայց իրականությունը այն եղավ, որ վերջում Սասունն էլ չազատվեց։

Ողբերգության վերջին գիշերն էր, թնդանոթները դեռ որոտում էին։ Վերին թաղի և Ս. Մարինեի թաղի տները բոցավառվում էին, տասնյակ հազար հայեր չորս կողմերից հավաքվել, խցկվել էին ձորի թաղի տներում ու նկուղներում։ Մոտիկ էր վախճանը։ Անօրինական ու դաժան մահով մեռնելը մարդկանց համար ծանր էր։ Հետևաբար, խելքով հասունացած տղամարդիկ ու երիտասարդությունը՝ խմբված պատերի տակ, մութ անկյուններում, խոսում, կազմակերպվում էին, որպեսզի գաղտնի կերպով, առանց մեկին իմաց տալու, բաժանվեն իրենց սիրելիներից և իրենք քաղաքից դուրս գալու համար փախուստի փորձ կատարեն, ով՝ մեռավ, ով՝ ազատվեց։ Քսան-երեսուն հոգիով, տարբեր ուղղություն վերցնելով, փախուստի ճամփան բռնեցին։ Լավագույն միջոցը քաղաքի միջով անցնող ջրի հոսանքի հետ գնալն էր։ Շուրջ քառասուն երիտասարդներ լողացին, դուրս եկան Տեր-Գևանք գյուղի ետևում, ժայռերի մեջ թաքնվեցին։ Բայց նրանց հաջորդող խումբը՝ յոթանասուն հոգի, նույնպես ջուրը մտան, բայց թուրքերը նկատեցին և բոլորին գնդակահարեցին։

Հուլիսի 6-ի առավոտը զորքը աջից, ձախից շարժվեց, մտավ ձորի թաղը, տներից դուրս թափեց տասը հազար կանանց, երեխաների, ծերերի ու երիտասարդների, ինչքան որ տղամարդ կար, բոլորին տեղում գնդակահարեցին, իսկ մնացածներին ժանդարման քաղաքից դուրս հանեց, տարավ մոտակա գյուղերը, սովորական կարգով լցրեցին գոմերի մեջ ու այրեցին։

Հայերի թողած հարստությունը թալանի տրվեց։ Պետությունն իր բաժինը ամբարեց Ս. Մարինե, Ս. Գևորգ և Շեկ Ավետարան եկեղեցիներում, իսկ մնացածը՝ հետագա շաբաթների ընթացքում, գիշեր ու ցերեկ անընդհատ իրենց տներն էին տեղափոխում թե՛ քաղաքի թուրքերը, թե՛ քրդական աշիրաթները։ Մուշի անզեն ու անզոր հայերը յոթ օր հերոսաբար կռվեցին, պաշտպանվեցին, բայց Թալեաթի և Էնվերի բարբարոս սուրը նրանց էլ գլխատեց, նրանց շեն ու հարուստ օջախները գետնին հավասար դարձրեց։ Բացառությամբ հինգ-վեց հոգի հացթուխ վարպետների, որոնց զորքին հաց թխելու համար առանց ընտանիքների փակել, պահել էին փռերի ներսում, դաշտում ու քաղաքում այլևս ոտքի վրա կանգնած կենդանի հայ չէր մնացել։ Հեռվից երևում էր միայն սոսկումնավոր ամայի տարածությունը, որի վրայից քայլում, անցնում էին թալան փախցնող քրդերի ավազակային խմբերը։

Հուլիսի 7-ի գիշերը Վահան Փափազյանը(6) և Ավետիսը, մշեցի ու դաշտեցի քառասուն հոգուց բաղկացած մի խումբ զինվորներով, Սեմալից եկան Կապրեդավի։ Հյուրերի ներկայությունը հուսահատ ժողովրդին մեծ ուրախություն պատճառեց, որպես զինված օգնություն, նրանց գալուստը մեր կողմից գրկաբաց ընդունելություն գտավ։ Նրանք Սեմալից մինչև մեզ մոտ հասնելը անցել էին երեսունհինգ կիլոմետր ճանապարհ, հետևապես շատ հոգնած էին ու սոված։ Կերան ու քնեցին։ Առավոտյան գնացինք դիրքերը ճշտելու։ Իզամ քարի գլուխ կանաչ ճյուղերից մի քանի տաղավարներ հյուսեցինք, Փափազյանն իր կենտրոնը հիմնեց այնտեղ։ Սկսած Ծիրի կատարից մինչև ցածի ստորոտները, վերևից ներքև և ճյուղավորված բոլոր լեռնաթևերը, Առաքելոց վանքը, դաշտի տարածության մեծ մասը, Գանա և Մառնիկ լեռները պարզ հայելու պես փռված էին մեր առջև։ Կարճատև խորհրդակցությունից հետո կռվող ուժերին դասավորելու և ղեկավարելու գործը հանձնվեց Ավետիսին, իսկ ընդհանուր կարգադրությունը՝ Փափազյանին։

Ավետիսը զինված տղաներին բաժանեց տասնյակների, նշանակեց տասնապետներ։ Խմբերը անձայն դիրք բռնեցին այդ լեռան թևի երկարությամբ։ Վանքում եղած միլիսները ամեն օր երեսուն-քառասուն մարդով գալիս էին դեպի մեր դիրքերը, հեռվից կրակում էին մեզ վրա։ Մենք էլ փոխադարձ կրակում էինք, մինչև մութն ընկներ։ Հետո նրանք վերադառնում էին վանք։

Գավառում՝ ժամանակավորապես սրից ու հրից պրծած, փախստական և քրդերի ամենօրյա հալածանքներին ենթարկված հայերի համար ստեղծվեց ինքնապաշտպանության չորս խմբավորում։

ԱՌԱՋԻՆ տեղը Անդոկ սարն էր, ուր գաղթել, կենտրոնացել էին դեռ կոտորածի չմատնված սասունցի հայերը՝ իրենց ընտանիքներով, որոնց թիվը Սլիվանից, Բշերիկից, Սղերդից և զանազան վայրերից փախած ու այնտեղ ապաստան գտած մարդկանց հետ կազմում էր քառասունհինգից-հիսուն հազար հոգի։

ԵՐԿՐՈՐԴԸ Քանա և Հավատորիկի սարերն էին, որտեղ դաշտի և քաղաքի փախստականների թիվը կազմում էր տասը-տասներկու հազար հոգի։

ԵՐՐՈՐԴԸ Ս. Կարապետի վանքի անտառն էր, որի խիտ թփուտների մեջ պահվում ու պաշտպանվում էին Վարդովի և շրջակա գյուղերից փախած մոտ երկու հազար տարբեր սեռի և հասակի անձինք։

ՉՈՐՐՈՐԴԸ Չխուրի մասում Մեղրագետի ակունքից դեպի հյուսիս-արևելք, մեծ տարածություն բռնող շամբն էր, որի խորքում՝ վայրի խոզերի բնակատեղում, փախել ու ապաստանել էին Վարդենիսի, Աղբենիսի, Արտոքի, Կարսի և այլ գյուղերից փախած մոտ հազար հինգ հարյուր կանայք ու երեխաներ։

Սլիվանցի քրդախոս Տիգրանին քյուրդ ձևացնելով՝ մի անգամ ուղարկեցինք մինչև ռուսական բանակ, վերադարձավ, բայց հուսալի լուր չբերեց։ Երկրորդ անգամ ուղարկեցինք՝ էլ ետ չվերադարձավ։ Ամեն րոպե հեռադիտակը մեր աչքերին դրած նայում էինք Առաքելոց վանքին, տեսնում՝ զորքը ել ու մուտ է անում։ Միլիսները դրսի կողմից քանդում էին հնադարյան եկեղեցու խորանի պատերը և քարերը գլորում դեպի ներքև։

Հուլիսի 15-ին, միլիսների կեսը՝ մոտ երկու հարյուր հոգի, չավուշների գլխավորությամբ մնացին վանքում, մնացած երկու հարյուր հոգին Քամիլ էֆենդու հետ բարձրացան վերև, սարի ետևում՝ Միրզա աղայի աղբյուրի մոտ վրաններ կանգնեցրին, լեռնաթևի երկարությամբ դիրքեր բռնեցին՝ մինչև Ծիրին կատարի գագաթը։ Այդ տեսնելով՝ մենք էլ մեր դիրքերը տարանք Ծիրին կատարին մոտ և կանգնեցինք դեմ առ դեմ։ Թուրքերը մեկ-մեկ կրակում էին մեր դիրքերի վրա, հետո դադարում էին։ Այդ ձևի թույլ կռիվներ գնում էին նաև Անդոկի շուրջ, որին մասնակցում էին բացառապես քյուրդ աշիրաթները։

Չնայած Հավատորիկը բնակիչներից դատարկված էր, բայց գտնվում էր մեր տրամադրության տակ, զորքը և քրդերը դեռ չէին համարձակվել այդ ձորերում մուտք գործել։ Գյուղի շրջակայքում գարին հասել էր։ Սարերի վրա թափառող ժողովուրդը մատնված էր սովի, պետք էր այդ գարին օգտագործել։ Գիշերով մարդիկ խմբերով գաղտնի իջնում էին սարից, գնում արտերը, շտապ գարին հնձում էին, կալսում։ Հատիկի մի մասը տանում էին ձորում գտնվող ջրաղացում աղում, լուսաբացին ալյուրը բերում, հասցնում էին սարի գլուխ։ Մնացած մասը խարկում, շինում էին փոխինդ և խնայողաբար պահում էին, որպես ավելի սև օրվա պաշար։ Բայց տասնյակ հազարավոր մարդկանց կշտացնելը դժվար էր, հետևաբար, նրանք կերակրվում էին մսով՝ դեռ իր սեփականությունը կազմող տավարներից ու ոչխարներից։ Ամառվա տաք եղանակները օգնում էին, որ մարդիկ առանց բնակարանի ու անկողնու ապրեն բացօթյա։ Դիրքերը գործում էին, կրակոցների ձայները շարունակ լսվում էին, և մենք այդ վիճակով դիմացանք ու ապրեցինք մինչև հուլիս ամսի քսանինը։ Դաշտի և քաղաքի կոտորածից անցել էր մոտ մեկ ամիս։ Ինչպես ասացի, թշնամու ուժերով շրջապատված այդ կետերում ապրում ու պաշտպանվում էր դեռ վաթսունհինգ հազար հայություն։

Հուլիսի 25-ի առավոտ Մուշի դաշտը, որ դարձել էր ամայի և անմարդաբնակ, տնքում էր հարյուր հազարավոր մարդկանց ու անասունների ոտքերի տակ, որոնք Ախլաթի, Բուլանըխի, Խնուսի և այլ կողմերից հեղեղի պես հոսելով շարժվում էին դեպի արևմուտք, դեպի Խոզմոյի սարը։

Մենք նկատեցինք, որ այդ հոսանքը թուրք և քյուրդ գյուղացիներ էին, որոնք նահանջում էին, քանի որ ռուսական բանակը առաջ էր գալիս։ Գեներալ Աբացիևը երեսուն հազար զորքով, հայկական կամավորների հետ Խադավինի և Ախլաթի կողմից առաջացել, մտել էր Չխուր, Մուշի դաշտ։ Բայց ռուսական բանակը արագությամբ նահանջեց։ Վահան Փափազյանի այն համոզմունքը, թե՝ «վաղը կամ մյուս օրը մենք ու ռուսները իրար կխառնվենք»՝ հաջողություն չունեցավ։ Նա ուշացած, անհույս քայլի դիմեց։ Հուլիսի 27-ին իր մոտ կանչեց մի քանի ընկերների, որ գնան հասնեն ռուսական զորքին։ Ռուսերեն իմացող Ավետիսը և բուլանըխցի Մարտիրոս վարժապետը ճամփա ընկան։ Մարտիրոսը ետ եկավ շուտով։ Ճանապարհին քրդերի էին հանդիպել։ Ավետիսը քրդերի հետ պայքարել էր ամբողջ մի օր և վերջին գնդակով իրեն խփել։ Եվ այդպես չէր հասել ռուսական զորքին։

Օգոստոսի 1-ի առավոտ Անդոկի վրա որոտացին թնդանոթները։ Շուրջ տասնհինգ-քսան հազար զորք ու քյուրդ ամեն կողմից եկել էին Անդոկի ստորոտները, կատաղի մարտեր մղելով սկսեցին մագլցել դեպի Անդոկի բարձունքները։ Անդոկի արևելյան կողմ՝ Ամբրների գագաթը կոչվեց Կորյունի դիրք։ Հարավային կողմը՝ դեպի Կաբլորի սարը, Մուշեղի, Դավիթի և Տիգրանի դիրք։ Արևմտյան կողմը՝ Սուրբ Հակոբա գլուխը՝ Մանուկի դիրք, հյուսիսային կողմը՝ Մերգերի փոսը՝ Չոլոյի և Ղազարի դիրք, իսկ Ռուբենը, Մկրտիչն ու Վարդանը մնացել էին կենտրոնում՝ Սխտոր քար, որպեսզի թիկունքում կարգ պահպանեին և դիրքերում կռվողների համար ռազմամթերք, հաց ու ջուր մատակարարեին։ Թուրքերը զույգ-զույգ թնդանոթները տեղավորել էին Կապրե-Շերիֆ խան, Գրեքոլ բարձունքների վրա և այդտեղից ռմբակոծում ու խորտակում էին հայերի՝ քարից կառուցված դիրքերը։ Նրանց պայթող ռումբերի տակ զոհվում էին կռվող ուժերը, կանայք ու երեխաները։ Հանդիպելով հայերի համառ դիմադրություններին, կրելով ծանր կորուստներ, թուրքերը շատ դժվարությամբ առաջ էին շարժվում։ Նրանց մեծ բանակի, թնդանոթների, գնդացիրների, հրացանների ու անհատնում ռազմական միջոցների դեմ կռվում էին մի քանի հարյուր հայեր, այն էլ՝ չորս ամսվա անընդհատ կռիվներ մղելուց հետո, երբ փամփուշտները վերջանում էին և ճարահատ արճիճե գնդակները կիսում էին երկու մասի, նոր փամփուշտներ էին լցնում և կիսատ-կիսատ կրակում։ Վերջին հուսահատական րոպեներին սասունցի անզեն տղամարդիկ ու կանայք քարերով ու փայտերով գրոհում էին թշնամու դիրքերի վրա։

Օգոստոսի 3-ին լուր ստացվեց, որ դիրքից-դիրք անցնելիս Կորյունը սպանվել է։ Սպանվել էին նաև Դավիթը և Տիգրանը։ Չորս օրվա ահեղ մարտերի ընթացքում կռվող զինվորներից և ղեկավարներից շատերը սպանվեցին։ Զենքերի կեսը շարքից դուրս եկավ։ Խուճապն ու փախուստը անխուսափելի էին։

Օգոստոսի 4-ի երեկոյան կողմ Անդոկի հարավ-արևմտյան թևից թուրքերը հայերից գրավեցին Ս. Հակոբա դիրքերը, աղմուկ-աղաղակով արշավեցին անզեն կանանց ու երեխաների վրա։ Ժողովուրդը լեղապատառ փախչում էր այնպիսի տեղերից, ուր գրեթե մինչև այդ մարդկային ոտք չէր կոխել։

Զորքն ու աշիրաթը այդ գիշեր մնացին Անդոկի վրա, զբաղված երեսուն-քառասուն հազար անտեր ու ավար թողնված ոչխար-տավարի հետ։ Նրանք հանգստացան, խորոված կերան, սպասեցին մինչև լույսը բացվեց։ Մինչև կեսօր նրանք ինչ որ գտան, թալանեցին ու սպանեցին, իսկ կեսօրից հետո Անդոկի ու Գեբինի ջրերն ընդգրկող՝ Գելիեսան կոչվող խոր հովտում, երկու ժամվա ընթացքում ջարդարարները սրախողխող ու գնդակահար արեցին մոլորված և այդ ձորի խորքում կուչ եկած քսանհինգ հազար հայերի՝ կանանց և երեխաների, որոնց արյունը խառնվելով Սասուն գետի ջրերի հետ, սողաց դեպի Արևելյան Տիգրիսը, ապա՝ դեպի Պարսից ծոցը…։ Այդ երեկո, երբ ամեն մեկը մյուսին կորցրած, ահաբեկված փախչում էր մի կողմի վրա, այդ երեկո Սասունի ռազմական մարմինը կորցրեց իր զինված ուժերին, կորցրեց նաև իր իրավունքները, վերջնականապես իր գոյությունը։ Խուճապի, լացի ու արցունքի այդ գիշերը Ռուբեն Տեր-Մինասյանը, առանց իր զինակից ընկերներին ու զինվորներին լուր տալու կամ որևէ կարգադրություն անելու, գաղտնի անհետացավ մի քանի տղաների հետ, փախավ Տալվորիկի անառիկ ժայռերը և Ֆռֆռ քարի մոտ մի շաբաթ քարայրից դուրս չեկավ, մինչև որ խուզարկությունները մեղմացան, և թուրքական զորքերի մեծ մասը Սասունից հեռացավ։ Ռուբենը երկու ամիս թաքնվեց այդ լեռներում։

Չորս ամիս ավարառու և մարդասպան քրդական ցեղերի դեմ կռիվներ մղելուց և իր գոյությունը պահպանելուց հետո վերջապես կառավարական թնդանոթները ծնկի բերեցին այդ հերոս ժողովրդին, Անդոկի գլխից ցրիվ տվեցին քառասունհինգ խմբավորված հայերի. մութ գիշերին ժայռերի գլխից ցած գլորեցին դեպի խորախոր անդունդները, ջարդեցին ու ոչնչացրին, որովհետև նրանք խաբված էին, տեր և օգնող չունեին։ Սկսած Շատախից մինչև Տալվորիկի վերջին ծայրը, մեկ էլ չվերականգնվելու պայմանով, հայերի բոլոր գյուղերը այրված էին, նույնիսկ հավ պատսպարելու համար մի փոքր խրճիթ կանգուն չէր մնացել։

Հարյուրապետ Քամիլ էֆենդին քաղաքից ստացել էր ժանդարմայի լրացուցիչ ուժ, կանչել էր վանքում թողած միլիսներին, հավաքել էր շրջապատում գտնվող քրդերին, պատրաստ սպասում էր Անդոկի վախճանին։ Եվ երբ լուր ստացավ, որ Անդոկի հայերը պարտվել են, երեկոյան կողմ վեց հարյուր ժանդարմներով, միլիսներով ու քրդերով Ծիրին կատարի արևմտյան և հյուսիսային կողմերից հարձակում գործեց մեր դիրքերի վրա։ Մեր կռվողները ունեին երեսուն հրացան, այն էլ՝ խնայողաբար փամփուշտ էին կրակում, կռվում էին վեց հարյուր հրացանի դեմ, որոնց փամփուշտները անհաշիվ էին։ Անհավասար կռիվը տևեց երկու ժամ։ Առինջեցի Սահակը սպանվեց, մշեցի Արմենակը և Աշոտը վիրավորվեցին, իսկ մնացածները դիմեցին փախուստի։ Կռվի տեղից հինգ կիլոմետր ներքև ձորերի և տերևախիտ պուրակների մեջ լցված, ահ ու դողով բռնված, խլրտում էր տասը հազար փախստական ժողովուրդ։ Մեծ թվով տղամարդիկ ուզում էին կռվել թշնամու դեմ, բայց ինչպե՞ս, ինչո՞վ։ Ժողովրդի հույսը Փափազյանն էր։ Հանկարծ սուրհանդակը լուր բերեց Փափազյանից, որ փամփուշտները վերջացել են, դիմադրել այլևս չենք կարող։ Ժողովուրդը խուճապի մատնվեց։ Հավատորիկցիների մոտ դեռ մեծ թվով ոչխար ու տավար, աման ու անկողին կային, այդ բոլորը հավաքել, փախչել՝ հեշտ գործ չէր։

Արշալույսը բացվեց։ Լսվեցին համազարկերի ձայներ։ Թուրքերը կրակում էին, վազում, իջնում էին դեպի մեր կողմը։ Հայ զինվորները գիշերը թողել էին դիրքերը, իջել, մոտեցել էին Իզամ քարին, ուր գտնվում էր Փափազյանը։ Նրանք խորհրդակցել, որոշել էին, որ իրենք էլ ժողովրդի հետ խառնված պիտի փախչեն։ Տասը հազար ժողովուրդ, տասը հազար ոչխար ու տավար իրար խառնված Դիկ սարալանջից ձյունի հյուսի պես սկսեցինք թավալվել դեպի մեծ ձորը։ Ուժեղները թույլերին ոտքի տակ էին տալիս ու անցնում։ Ստեղծվել էր մի սոսկալի տեսարան։ Մինչև ժողովրդի առաջին մասը ձորից անցավ մյուս կողմը, ետևից թուրքերը արդեն գրավեցին Իզամ քարը և վերևից ներքև սկսեցին գնդակոծել հալածվող ամբոխին։

Քամիլ էֆենդին գյուղի արևմտյան կողմից, հարյուր հիսուն միլիսների հետ խուժեց, մտավ Հավատորիկ ու սկսեց այրել ժողովարանի շենքը, կից դպրոցը, պատվելու երկհարկանի բնակարանը։ Հետո կրակի տվեցին մեր տունը։ Նրանք այրեցին վաթսուն-յոթանասուն տուն։ Այրեցին նաև մեղվանոցներում շարված մոտ երկու հազար, մեղրով լցված մեղվի փեթակները։ Վեց հարյուր մարդով նրանք մեր գյուղը տակնուվրա արեցին, թալանեցին։ Մարագի մեջ գտան երեք կույր կին, նրանց էլ սպանեցին։ Արևը մայր չմտած, նրանք այրված գյուղը թողեցին, բույնը կորցրած մեղուների ողբերգական նվագի տակ քաշվեցին-գնացին Առաքելոց վանքը։ Ժողովուրդը Հավատորիկի լեռներից անցավ Քանա սարերի վրա։ Հոգնած ու սոված բազմությունը ցրիվ եկավ անտառների մեջ։ Թուրքական զորքերը նորից գնացել, հասել էին Մանազկերտ՝ մինչև Ալաշկերտի հովիտը։ Երբ թշնամին քսան հազար զորք ու խուժանով կործանման էր ենթարկել Անդոկը և օրական մի քանի հազար հայեր էին մորթվում, այլևս ոչ ոք չէր կարող օգնել։ Փափազյանը հայտարարեց. «Ամեն մարդ թող իր գլխի ճարը տեսնի»։ Նա իր խմբով բաժանվեց ժողովրդից ու գնաց դեպի Բուրթել։

Խչուրցի (խաչը ուրացող) Ավդուլան լուր բերեց, թե Հաջի Մուսաբեկ և ուրիշներ հարձակում պիտի գործեն Քանա սարի վրա և մնացած հայերին պիտի կոտորեն։ Հավատորիկցիները խչուրցի քրդերի հետ խորհրդակցելու գնացին անտառում։ Այդ պահին երեք հարյուր ջարդարար միլիսներ և նրանց խառնված քրդեր հայտնվեցին, բայց խչուրցի Ավդուլան նրանց ճամփու դրեց։ Քյուրդ լամուկները թակարդ էին սարքել և Հավատորիկի հայերին խաբելով, տարել, մտցրել Շուժնգի ձորը, որպես ապահով վայր, այնինչ Քազիմ բեյը հենց այնտեղ էր գալու։ Իսկ Դամփելի և Փիրզինի բոլոր քրդերը հավաքվել էին Շուժնգի ձորի մոտ, սպասում էին հարուստ ավարի։ Նրանք հայերի ձեռքից վերցրին ութ հազար ոչխար ու տավար, ասացին. «Թաքնվեք այս ձորում, մենք հեռվից կհսկենք մինչև որ զորքը այստեղից կհեռանա»։

Փախստական դառնալու օրվանից հավատորիկցիները քառասուն օր ապրեցին լեռների վրա։ Նրանք հիմնովին թալանվեցին, զրկվեցին բոլոր տեսակի բարիքներից, դավաճան խչուրցիի խորհրդով քաշվեցին Շուժնգի ձորը, մտան թաքստոցներ, այդ ձևով ուզում էին իրենց կյանքը փրկել։ Իսկ ստորաքարշ քրդերը իրենց սև ծրագիրը իրականացնելուց հետո անմիջապես Քազիմ բեյին լուր հասցրին, թե Շուժնգի ձորում մեծ թվով թաքնված հայեր կան։ Լեռները թնդացին հազարավոր հրացանների որոտմունքից։ Կոտորածը սկսվեց։ Դիակներ թափվեցին։ Հոսեց մարդկանց ու անմեղ մանուկների առատ արյունը։ Ուժերիցս վեր եմ համարում մանրամասն նկարագրել, թե ինչպիսի ճիչ ու վայնասուն էր համակել ամբողջ սարուձորը, թե ինչպես քարից-քար, թփից-թուփ փախչում էին լեղապատառ կանայք և երեխաները ու մի վայրկյանում գնդակահար եղած փռվում էին գետնի վրա։ Անթիվ ու անհամար մարդասպանները շրջապատել, փակել էին փախուստի ճանապարհները, կրակում էին, գոռում, գոչում էին, թաքնված տեղերից դուրս էին փախցնում մոլորված որսերին և անխտիր բոլորին էլ սպանում։ Մսագործ դահիճները մորթեցին ու սպանեցին, մինչև որ իջավ երեկոյան փրկարար խավարը, իր սև ու անթափանց քողով ծածկեց մեզ համար թշնամի արևի լուսատու երեսը։

Գիշերը Քազիմ բեյը իր զորամասով վերադարձել էր Սասուն, Քամիլ էֆենդին իր միլիսների հետ՝ Առաքելոց վանքը, Հաջի Մուսաբեկը՝ իր քրդերով՝ դեպի Չխուր, իսկ թալան փախցնող աշիրաթները՝ իրենց վերցրած մեծ ավարը տեղ հասցնելու և իրար բաժանելու համար՝ դեպի իրենց բնակավայրերը։

Սասունի կողմից մի մարդ եկավ, պատմեց, որ Քազիմ բեյը հազարապետ Մուրադ բեյին հինգ հարյուր ժանդարմաների ու միլիսների հետ թողել է Շենիկ գյուղում, որ տեղական քրդերի օժանդակությամբ ամեն օր խուզարկություններ կատարեն, կենդանի մնացած հայերին ոչնչացնեն, իսկ ինքը իր սիյարա թաբուրիով (պաշտպանության գումարտակ) մեկնել է դեպի Բիթլիս։ Սասունից հեռացել էր նաև Դիարբեքիրից եկած ղասաբ թաբուրին (մսագործների գումարտակ)։ Այսպիսով, Մուրադ բեյը հինգ հարյուր զինվորներով նստեց Սասունում՝ այնտեղի փախստական հայերի հետ իր հաշիվը տեսնելու։ Հարյուրապետ Քամիլ էֆենդին երեք հարյուր միլիսներով ու ժանդարմաներով նստեց Առաքելոց վանքից չորս կիլոմետր վերև, Միրզաղայի աղբյուրի մոտ։ Հավատորիկի և այլ տեղերից այդ սահմանների վրա թափառող հայերի հետ իր հաշիվը տեսնելու, իսկ Քանա և Մարնիկ անտառներում գտնված հայերին արմատախիլ անելու պարտավորությունը մնացել էր Հաջի Մուսաբեկի վրա։

Որքան ես հասկանում եմ, եթե համեմատության մեջ դնելու լինենք, աշխարհում չի լինելու այնպիսի ծանր ու հոգնեցուցիչ աշխատանք, ինչպիսին է մարդ սպանելը։ Մի բարբարոս արհեստ, որը ծնունդ է առել վայրենի ցեղերի ու ցեղապետների կողմից և դարերի ընթացքում զարգանալով, եկել ընդգրկել է քաղաքակրթված աշխարհի մարդկանց, որոնք իրենց անձնական փառքի ու շահի համար պատերազմներ են ստեղծում, միլիոնավոր անմեղ մարդկանց արյունն են թափում։

Թալեաթի ու Էնվերի զինվորները ամիսների ընթացքում Տարոնի դաշտում և Սասունի լեռներում այնքան անզեն հայ էին սպանել ու այրել, որ արդեն այդ «աշխատանքից» հոգնել էին ու բեզարել և այժմ փոխարինող գերբնական մի ուժ էին փնտրում, որպեսզի իրենք մի կերպ ազատվեին այդ պարտականությունից և վերադառնային իրենց տները։

1915 թ. օգոստոսին կառավարությունը ներում է շնորհում, որը սուտ էր։ Հայերին բնաջինջ անող մի այդպիսի դաժան կառավարության կողմից մեզ՝ վերջին թափթփուկներիս համար այլևս իրական աֆու (ներում) և ազատություն չէ՛ր լինելու։

Արդեն 1915 թ. աշունն էր, անկողին, հագուստ չկար, ուտելու բան արտերում չէր մնացել, տիֆը տարածվել էր, աֆուն սուտ էր։ Այդ պատրվակով Քամիլը վաթսուն-յոթանասուն միամիտ հայեր էր որսացել։

Նրանց, ում ուղարկել էին Դիարբեքիր բնակվելու, բոլորին տարել, թափել էին Մուրադ գետի մեջ՝ շուրջ երկու հարյուր հիսուն անմեղ զոհեր, պատմել է Միհրան Հովհաննիսյանը, որը տասներկու տարեկան է եղել և մի բարի քրդուհի նրան հանել է գետից ու պահել։ Նա հետո դարձել է Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտը ավարտած ինժեներ։

… 1917 թ. փետրվարի 4-ի գիշերը հայ գեներալ Նազարբեկովի(7) բանակը և խմբապետ Դրոյի(8) կամավորները տիրացել էին Մուշ քաղաքին։

Ռուսական բանակի մուտքով մի պահ Տարոնի դաշտն ու քաղաքը ազատագրված էին բռնակալության լծից։

Արդեն փետրվարի 3-ին ռուսները գրավել էին Էրզրումը, 4-ին՝ Բիթլիսը, փետրվարի 13-ին մտան Բռնաշեն՝ քրդերի անզոր դիմադրությունը կոտրելով։

Սարերում, ձորերում թափառող հայերը հավաքվեցին Մուշում՝ իրար աչքալույս տալով։ Սակայն Ռուսաստանում բռնկվել էր Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը, Կերենսկու Ժամանակավոր կառավարությունը տապալվել էր, երկրի ներսում ծայր էին առել քաղաքացիական կռիվները։ Նոյեմբեր ամսում զորքերը՝ չենթարկվելով ոչ մի կարգադրության, լքեցին ամբողջ ճակատը, գունդ առ գունդ, վաշտ առ վաշտ, մեկը մյուսին հաջորդելով, օր ու գիշեր սկսեցին քաշվել, հեռանալ դեպի թիկունք։ Երբ մեկը հարց էր տալիս, թե՝ ու՞ր եք գնում, բոլորի բերաններից լսվում էր միևնույն պատասխանը՝ «դամո՜յ, դամո՜յ» (տու՜ն, տու՜ն), և այդպես «դամոյ» ասելով ռուսական զորամասերը Թուրքիայի հողի վրա՝ Տրապիզոնից մինչև Վան, ամեն տեղ թողեցին մեծ քանակությամբ թնդանոթներ, գնդացիրներ, հրացաններ, միլիոնավոր փամփուշտներ, անհաշիվ ալյուրի պարկերի դեզեր, շաքարի, յուղի, պահածոների, ընդեղենի և այլ բազմատեսակ ապրանքների պահեստներ ու անվերադարձ խորացան, գնացին իրենց հեռավոր հայրենիքը…

Լսեցինք, որ Բրեստում կնքված է պայմանագիր և ռուսական բանակներին իրավունք է տրված թողնել բոլոր ռազմաճակատները և վերադառնալ իրենց հայրենիքը։

1918 թվի փետրվարի 27-ի գիշերը հեռագիր ստացվեց, որ Անդրանիկը(9) Էրզրումը թողել է թուրքերին, որովհետև զինվորները իր հրամաններին չեն ենթարկվել, չեն կռվել, և հայերի զորամասերը նահանջել են դեպի Հասանղալա, դեպի Սարիղամիշ։

Փետրվարի 28-ին նոր համալրված ուժերով թուրքերն ու քրդերը լեռների բարձունքներից գրոհեցին։

Մարտի 1-ին արդեն Խնուսի ճանապարհով հեռանում էին ընտանիքներ, զինված խմբեր, պոլկովնիկ Սամարցովը իր վաշտերի հետ՝ նոր պատրաստված ճանապարհներով՝ ռազմական ու նյութական հարուստ ավարը ամբողջապես թողնելով օսմանցիներին։ Խոր ձյան միջով մենք քայլեցինք դեպի արևելք, Դութաղի, Ղլիչգետուկի, Դիադինի, Կորուն-Մոսունի վրայով։

Մարտի 16-ի առավոտ Խուջախ գյուղի վերևն էինք։ Մենք կանգնած էինք ռուս-թուրքական հին սահմանի վրա, և առաջին անգամ մեր աչքերի առջև բացվեց Արարատյան դաշտավայրը, նրա աջ կողմում ծերացած Մասիսն էր, իսկ դիմացը՝ Ալագյազը։

Թույլ տվեք կանգնել այս բարձր սարի վրա, վերջին անգամ «Մնա՜ք բարով» ասել որբացած հայրենիքին, նրա սրբավայր տաճարներին, հուշարձաններին, ծաղկաբույր լեռներին, արգավանդ դաշտերին, գետերին ու աղբյուրներին և որպես գաղթական մարդ՝ իմ սակավաթիվ հայրենակիցների հետ հյուրընկալվել ու ապրել դեռ սովի, գաղթի ու արյունահեղության մատնված Արևելյան Հայաստանում։

___________________________________
(1) 1908 թ. հռչակվեց Օսմանյան Թուրքիայի «Սահմանադրությունը», որի կարգախոսն էր՝ «Ազատություն, արդարություն, եղբայրություն, հավասարություն ժողովրդին»:
(2) Մի ցեղապետի ենթարկվող քրդական ցեղ:
(3) Կայծքարային
(4) Ռուբեն – Մինաս Տեր-Մինասյան (1882, Ախալքալաք – 1951, Ֆրանսիա), ազգային ազատագրական շարժման գործիչ: 1915 թ. եղել է Սասունի ինքնապաշտպանության ղեկավարներից:
(5) Կորյուն – Գոմսա Իսո (1870, Գոմս գ. – 1915, Սասուն), ազգային ազատագրական շարժման գործիչ, ֆիդայի: Եղել է Մշո դաշտի Գոմս գյուղի գյուղապետը և Սասունի 1915 թ. հերոսամարտի ղեկավարներից, զոհվել է մարտում:
(6) Վահան Փափազյան (Կոմս) (1876, Թավրիզ – 1973, Բեյրութ) – ազգային ազատագրական շարժման գործիչ: 1913-1914 թթ. եղել է Մուշում: Առաջին աշխարհամարտի տարիներին միացել է Ռուբենի ֆիդայիների խմբին: 1918 թ. մեկնել է Թիֆլիս:
(7) Նազարբեկով – Թովմաս Նազարբեկով (1855-1928, Թիֆլիս), ռուսական բանակի գեներալ-մայոր:
(8) Դրո – Դրաստամատ Կանայան (1883, Իգդիր – 1956, Բոստոն), ռազմական և քաղաքական գործիչ: Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ եղել է Հայկական երկրորդ կամավորական գնդի հրամանատար:
(9) Անդրանիկ Օզանյան (1865, Շապին-Գարահիսար – 1927, Չիկո, ԱՄՆ) – ազգային ազատագրական շարժման գործիչ: Ժողովրդի կողմից արժանացել է «Զորավար» և «Փաշա» կոչումների:

http://ermeni.hayem.org/turkce/vkayutyun.php?tp=ea&lng=arm&nmb=1

Շարունակելի

Կարդացեք յուրաքանչյուր շաբաթ և կիրակի օրերին: