Սիս, Ասսիս, Ասսիսում, Կոզան, Կոմնաթ, Հիսն Սիսիյա, Սեբաստոզ, Սիսա, Սիսան, Սիսիա, Սիսիյե, Սիսին, Սիսիոն Կաստրոն, Սիսուան, Քոզան, Օոսսիս – Գյուղաքաղաք, բերդաքաղաք, քաղաք Դաշտային Կիլիկիայում` Ադանայի նահանգի Քոզանի գավառում, Սսի գետի ու նրա Անցմնցուկ վտակի ափին` Սիս լեռան հյուսիսարևելյան զառիվայր ու ապառաժաոտ լանջին, 290 մ միջին րարձրության վրա: Քաղաքի  շրջապատում են Դաշտային Կիլիկիայի ընդարձակ ու բարեբեր դաշտեբը՝ նարնջի, կիտրոնի, նշենու, ձիթապտղի, խաղողի և այլ պտուղների, տեսակ-տեսակ բանջարեղենի ճոխ ու զեղեցիկ այգիներավ ու բրնձի ցանքատարածություններով: Ս-ն հիշատսւկվում է հնագույն ժամանակներից: Ոմանք այն նույնացնում են Կիկերոնի հիշատակած (1-ին դ. մ.թ.ա.) Պինդենիսոս բերդի, ոմանք՝ Փլավիաս կամ Փլավիոպօլիս և Բրիելիկ քաղաքների հետ:

Անունը սեմական ծագում ունի և արամեերենում նշանակում է «քահանա, կրոնավորների բնակատեղի»: Հնագույն ժամանակներում Ս-ն ենթարկվում էր Հռոմին, ապա` Բյուզանդիային: 5-6-րդ դդ. այն հաճախ հիշատակվում է հռոմեական և բյուզանդական աղբյուրներում: 8-րդ դ. սկզբներին Ս-ն նվաճել են արաբները: Այդ ժամանակտշրջանի մասին գրող արաբ հեղինակները վկայում են, որ Ս-ի բնակչության մեծ մասը հայեր էին: 11-րդ դ. կեսերից Մեծ Հայքից Կիլիկիա գաղթած հայերը երկրամսաի և քաղաքի ու նրա շրջակայքի էթնիկական պատկերը վերջնականապես փոխեցին՝ հօգուտ իրենց: Ս-ի վերելքը սկսվում է հենց այդ ժամանակներից, երբ հայկական ֆեոդալական իշխանությունների հզորացման շնորհիվ 1198 թ. սաեղծվեց Կիլիկիայի հայկական թագավոբրությունը:

Քաղաքը ստրատեգիական աեսակետից հարմարավետ դիրք ուներ, գտնվելով ծովափից հեռու՝ ավելի ապահով էր: Նրա տնտեսական ու մշակութային կյանքի զարգացմանը նպաստում էին քաղաքով անցնող գլխավոր առևտրական ճանապարհները: 12-րդ դ. կեսերից Ս-ն Կիլրկիայի հայկական Ռուբինյան իշխանության կենտրոնն էր, իսկ Լևոն Բ-ի ժամանակ (1198-1219թթ.)՝ հայոց թագավորության մայրաքաղաքը: Այդ ժամանակ քաղաքը շրջապաավեց ամրակուռ պարիսպներով, կառուցվեցին արքունի պալաատը, կրոնական ու հասարակական շենքերը: Ս-ն ավելի գեղեցկացավ ու կառուցապատվեց Հեթում Ա-ի թագավորության տարիներին (1226-1270թթ.) ու նրա հաջորդների ժամանակ: Հեթումի ժամանսւկ կառուցված աչքի ընկնող շենքերից էին թագավորական նոր ապարանքը՝ Դարպաս անունով, որի համար օգաագործվել են սրբատաշ քարեր և սև մարմար:

Քաղաքի մոտ` սրածայր ու անմատչելի Սիս լեռան վրա էր գտնվում հայերի ձեռքով կառուցված Ս-ի հզոր ու ամրակուռ բերղը, որի սլացիկ աշտարակները, բուրգերը, դիտանոցներն ու հաստահեղույս ատամնավոր պարիսպները քաղաքի անվտանգության հուսալի երաշխիքներն էին:

Ս-ն նաև խոշոր կրոնական կենտրոն էր, Կիլիկիայի կամ Սսի համահայկական կաթողիկոսության նստավայրը: 1441 թ. կթաթողիկոսությունը Էջմիածին տեղավտխվելուց հետո Ս-ն մնաց որպես Կիլիկիայի հայոց կաթաղիկոսի նստավայր: Այստեղ հաճախ գումարված եկեղեցական ժողովներն ընդունում էին կարևորագույն որոշումներ, որոնք ունեին համահայկական նշանակություն: Քաղաքում տարբեր ժամանակներում կառուցվել են մեկուկես տասնյակի չափ եկեղեցիներ՝ ս. Աթանագինե, ս Աստվածածին,  Գրիգոր Լասավորիչ, ս. էջմիածին, ս. Հակոբ, ս. Հոգի, ս. Հռիփփսիմե, ս. Մարինե, ս. Նիկողայոս, ս. Նշան, Պաղոս-Պեարոս, ս. Սարգիս, ս. Սիմեոն, ս. Սոփի, ս. Ստեփանոս: Ս. Ստեփանոս եկեղեցում է թաղված Լևոն Բ-ն: Եկեղեցիների վրա թողնված են կառուցման կամ վերանորոգման մասին արձանագրություններ, պատկերաքանդակներ և զարդանախշեր: Ս-ում կային նաև ասորական, հունական, խաչակիրների, ճենովացիների ու վենետիկցիների եկեղեցիներ: 13-րդ դ. Ս-ում էր նստում նաև ասորիների կաթաղիկոսը: Ք-ի շրջակայքում նույնպես կային հայկական և ասորական վանքեր ու եկեղեցիներ:

Ս-ի կրոնական հսատատությունները նաև գիտության ու հայ գրչության կենարոններն էին: Քաղաքն ուներ նաև մայրաքաղաքին վայել բարձրագույն դպրոցներ, որոնց մեջ մեծ հռչակ էր ձեռք րերել Ներսես Լամբրոնացու համալսարանը, որտեղ կրթություն են ստացել հայ գիտության ու մատենագրության անվանի գործիչներ Մխիթար Գոշը, Կիրակոս Գանձակեցին, Վարդան Արևելցին (13-րդ դ.) և ուրիշներ: Հովհաննես Երզնկացու վկայայությամբ` Ս-ում գործում էր նաև բժշկական համալսարան: Ս-ն ուներ հարուստ ու բազմալեզու գրքերի մատենադարաններ: Այստեղ ստեղծվում և արտագրվում էին գիտության տարբեր ճյուղերին վերաբերող բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնցից շուրջ մեկուկես տասնյակ օրինակ պահպանվել է:

Հասարակական-բարեգործական հաստատություններից հայտնի էր Սսի հիվանղանոցը, որը հիմնվել էր Զաբել թագուհու նախաձեռնությամբ՝ 1241 թ: Ինքը՝ թագուհին, հիվանդանոցի առաջին գթության քույրերից էր: Ս-ում հաճախ տեղի էին ունենամ աշխարհիկ ու կրոնական արարողություններ, հանդեսներ, թագադրություններ, ընդունվում օտարերկրյա դեսպաններ, հրավիրվում եկեղեցական ժողովներ, հասատատվում կարևորագայն որոշումներ: 13-րդ դ., քանի դեռ Կիլիկիայի հայկական թագավոլտւթյունը ուժեղ և հզոր էր, օտար նվտճողների արշավւսնքների և երկրաշարժերի հետևանքով քաղաքում տեղի ունեցած ավերմունքներն արագորեն՜ վերականգնվում էին:

14-րդ դ., սակայն, քաղաքական իրադրությունը   բարդանում է, և Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը չի կարողանում դիմագրավել Եգիպտոսի սուլթանության հզոր ուժերին: 1375 թ. սուլթան մելիք Աշրաֆի զորքերը, ներխուժելով Կիլիկիա, պաշարում են Ս-ն: Ու թեև բնակիչները՝ մեծ թե փոքր, կին թե տղամարդ, հերուսաբար կռվում էին թշնամու հրոսակների ղեմ, քաղաքը փրկել չկարողացան: 1375 թ. գարնանը Ս-ն զրավվեց թշնամու կողմից և ավերվեց ու կողոպտվեց: Այդ պահից դադարեց գոյություն ունենալուց Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը: Համատարած կոտորածներից փրկվածներից շատերը Լևոն 5-րդ թագավորի և ուրիշ մեծամեծների հետ գերեվարվեցին և տարվեցին Եգիպտոս: Այնուհետև երկար ժամանակ Ս-ն անընդհատ ասպատակում ու կողոպտում էին թուրքմենական ցեղերը: 1487 թ. քաղաքը գրավեցին օսմանցի թուրքերը:

Թագավորության անկումից հետո օտարների տիրապետության տակ Ս-ի հայերը ինչ-որ ձևով կարողանում էին պահպանել քաղաքի կառավարման իրավունքները: Մինչև 1915-18 թթ. Ս-ում ապրում էին շուրջ 10000 հայեր, որոնք զբաղվում էին երկրագործությամբ, արհեստներով| ու առևտրով: Ունեին 6 գործող եկեղեցի, 5 դպրոց: Այստեղ Կիլիկիայի կաթողիկոսարանին կից 19-րդ դ. կեսերից գործում էր նաև Ժառանգավորաց վարժարանը:

Ս-ի հայերը մեծապես տուժեցին 1909 թ. կոտորածներից, իսկ 1915-18 թթ. զանգվածաբար ոչնչացվեցին կամ տարագրվեցին թուրք ջարդարարների կողմից:

1920 թ մայիսի 30-ի թուրք–ֆրանսիական զինադադարով Ս-ն թուրքերին հանձնելուց հետո հայերի վերջին բեկորները թողեցին իրենց հայրենիքը և արտագաղթեցին: Այսօր քաղաքի երբեմնի փառքը հիշեցնում են Հեթում Ա-ի ապարանքի, բերդի պարիսպների, աշտարակների, թագավորական սենյակի ու եկեղեցիների վշտաբեկ փլատակները:

Ս-ում են ծնվել երաժիշտ, խազագետ Գրիզոր Խուլը (12-րդ դ.), մատենագիր, եկեղեցական ու քաղաքական գործիչ Ներսես Պալիանեցին (13-14-րդ դդ.), գրող Գրիգոր Կյուլյանը (1912-1974), Նյու Յորքի ԳԱ անդամ, ՀՀ ԳԱ արտասահմանյան անդամ, կենսաքիմիկոս և հասարակական գործիչ Մանասե Սևակը (Կարագյոզյան) (1897– 1967) և ուրիշներ: