«Երբ կարդաք այս տողերը, մի Ապրիլի 24-ի էլ կասեք «ռոժբաշ» (քրդերեն` բարև) կամ «բարև» (տեսքտում հայերենով է): Իսկ եթե այդքան խիզախ չեք, թեթև «մերհաբա»-ն էլ (բարև` թուրքերեն) բավարար կլինի: Գրեթե մեկ դար առաջ Անատոլիայի Միջագետք կոչեցյալ հողերից հավաքական կոտորածի ենթարկված մի արևելյան ազգի կրած տառապանքները մի անգամ էլ կոգեկոչեք ձեր սրտում, հոգում և ես-ում: Վստահ եղեք, որ եթե քրդերն էլ քրիստոնյա լինեին, նույն վերջն էին ունենալու` այդ մոնիստական տրամաբանության պարտադրանքով: Չէին: Հետևաբար` նախաճաշ լինելուց փրկվեցին, բայց նրանց «ջիրանները» (քրդերեն` հարևանները), «քիրիվները» (քրդերեն` քավորները) եղող հայերը չկարողացան փրկվել: Հիմա ոմանք մտադիր են քրդին էլ քաղաքականապես ինքնությունից զրկել և նման ճակատագրի զոհել: Փառք, որ քուրդը, ի հեճուկս իրեն ինքնությունից զրկել ձգտողներին, ազատություն և ժողովրդավարություն է պահանջում ոչ միայն իր, այլ նաև` հայի, ասորու, ամբողջ քրդական տարածքում բնակվող ժողովուրդների համար: Քուրդն ասում է` Ես քեզ համար էլ եմ ձգտում, քավո’ր…»:
Վերոնշյալ տողերը վերցված են Շեյհմուս Դիքենի «Գնացին, էլի~» գրքից:
Դիքենը գրքում ներկայացնում է, իր բնորոշմամբ, հնամենի քաղաք Դիարբեքիրը (Տիգրանակերտը)` իր հայերով, ասորիներով և քրդերով: Հեղինակը հաճույքով ընթերցողներին է ներկայացնում քաղաքի փողոցները, դրանց թախծոտ մթնոլորտը, փողոցներ, ուր ընկերների հետ միասին շրջել է տարիներ առաջ: Նա պատմում է, թե հիմա որտեղ են իր մանկության ընկերները: Ոմանք տարիներ անց հանդիպում են: Օրինակ` արքեպիսկոպոս Արամ Աթեշյանը: Դե պատկերացրեք այդ պատմությունը. Շեյհմուս Դիքենը և Արամ Աթեշյանը դարձյալ հանդիպում են 45 տարի հետո… Դիարբեքիրը հետևում թողած՝ իրենց «ջիրանները» (քրդերեն` հարևանները), «քիրիվները» (քրդերեն` քավորները) եղած տրեխագործ շիշքո հակոբները, գլխաշոր կարող քեքե յաքոները, սամի հազինսեսները, նաում ֆաիք ֆալաքները և դեռ էլի քանիսը, ովքեր գաղթել-գնացել են այնպես, կարծես այլևս չեն երևալու այդ կողմերում… Հեղինակը նրանց հանդիպեցնում է իրենց արմատների հետ: Մեղմորեն կշտամբում է անցյալը` «Գնացին, էլի~» ասելով, և հետևյալն է նշում այս գիրքը գրելու դրդապատճառների մասին. «Ես ուզեցի, որ «Գնացին, էլի~» ժողովածուի նյութերը տպագրված չմնան միայն որոշ թերթերի և ամսագրերի էջերում: Ցանկացա, որ չսահմանափակվեմ միայն մի թերթում հրապարակված՝ կոտորածի ենթարկվածներից ներում հայցող տեքստի տակ ստորագրողներից մեկը լինելով, այլև միևնույն ժամանակ ներողություն խնդրելով` «մնաս բարով» ասեմ: «Գնացին, էլի~»…
Հարց- «Գնացին, էլի~» վերնագրով գիրքը ժողովածու է, որում Ձեր հուշերի միջոցով ներկայացրել եք Դիարբեքիրի տեղահանությունը, և թե ինչպես են նրանք (հայերը) ոչնչացվել… «Գնացին, էլի~» ասելիս Ձեր ներաշխարհում տեղ գտած ցավի համար կշտամբա՞նքն ի նկատի ունեք:
Պատասխան- 230 էջանոց գիրքն ավարտվում է հետևյալ տողերով. «Իմացիր, որ այն, ինչ հուզված ու տրտում թողել ես հեռանալիս, վերադարձիդ այլևս չի լինի. քեզ կմնան մի պտղունց տխրություն, լիքը արտասուքներ, իսկ հետևում թողածներդ էլ չես կարողանա գտնել»: Մի կողմ թողնենք նրանց, ովքեր երբեք չեն կարողանալու վերադառնալ, մարդու շատ են տրտմեցնում տևական հեռացումներն անգամ այն մարդկանց, որոնց վերադառնալու հնարավորությանը շատ ենք հավատում: Ամեն մի հասարակություն այդ հեռացումների հետ կապված ավանդույթներ ունի: Ոմանք հեռացողների հետևից մի աման ջուր են թափում: Ոմանք թաշկինակ են թափահարում, ոմանք էլ` ձեռք: Երբ մեր հայ հարևանները, մեր համաքաղաքացիները «քեֆլեի» էին (դիարբեքիրցիները հավաքաբար աքսորի գնացած հայերի համար կիրառում են «քեֆլե» բառը: Նույնիսկ 1915-ի մասին խոսելիս օգտագործում են «քեֆլեի ժամանակ» արտահայտությունը) գնում, նրանց հետևից արցունք թափողներն անգամ հարկադրված են եղել թաքցնել արտասուքները: Դա շատ ցավալի իրավիճակ է: Առույգ, զվարթ, ավելին` արհեստների վարպետ մի ժողովուրդ մի րոպեում դադարում է լինել ձեր հարևանը: Նրանց տներն ավերակի են վերածվում: Նրանց ապրանքները թալանվում են: Քաղաքի և երկրի գրանցամատյանում առկա է «հիշողության կորուստ», կարծես թե նման ժողովուրդ երբեք չի եղել: Հենց բոլոր այդ «պաշտոնական թեզերին», պատմագրությանը մի հավիտենական ժխտում արտահայտելու գաղափարով եմ գրել «Գնացին, էլի~»-ն:
Հարց- Յահյա Քեմալն ասում է. «Արմատներ չունենալը խորը վերք է մարդու համար»: Անկախ այն բանից, թե որ տեսանկյունից ենք մոտենում այս հարցին, հեռանալ և չվերադառնալն էլ է չսպիացած վերքի պես: Այդ բացը վերքը միշտ գրավո՞ր տեսքով է մնալու: Որովհետև արդեն սկսել ենք գրել ու խոսել այդ մասին, բայց գնացողները գնացին. վերադառնալու համար շատ ուշ է այսչափ ցավից և կորստից հետո, չե՞ք կարծում:
Պատասխան- Անշուշտ որպես «բաց վերք» չի մնալու, չ’պետք է մնա: Եթե անգամ հասարակության աչքի առաջ էլ չլիներ, այնուամենայնիվ այդ խնդիրը միշտ գոյություն ուներ, և դրա մասին խոսում էին փակ դռների հետևում, բայց ինչպե~ս: Հայ լինելու դեպքում, կամ էլ եթե ընտանիքի անդամներից մեկը «թրից անցած» էր, դրա մասին իմացողները լռում էին, բոլորովին չէին խոսում այդ մասին, և եթե ընտանիքի մեջ մի նրբազգաց երիտասարդ այդ թեմայի վերաբերյալ հարց էր ուղղում, ջանում էին լռեցնել նրան այնպես, կարծես թե նման բան չի եղել, և դա բնական էր համարվում: Սակայն Հրանտի խիզախ դրսևորումները և ապա` սպանությունը հայտնության պես մի բան եղան: Իհարկե` շատ ծանր գնով: Այս երկրում Հրանտի պես շատ դժվարին պայմաններում մեծացած մտավորական չկա այլևս, բայց մարդիկ Հայկական հարցի նկատմամբ վախը «մասամբ» թոթափել են: Այլևս տեսնում ենք, որ երբ որևէ մամլո ասուլիսում հարց ենք ուղղում, թե «Ձեր մեջ քանի՞ հոգի կա, ով գիտի, որ իր ընտանիքի անդամներից մեկը հայ է եղել», բազմաթիվ ձեռքեր են վեր բարձրանում: Ես դա վերջին անգամ կիրառել եմ մայիսի 17-22-ին Դիարբեքիրում TÜYAP-ի կողմից կազմակերպված Գրքի և կրթության 2-րդ ցուցահանդեսի ժամանակ: Դա կարևոր քայլ է, որը պետք է զարգացնել: Ես ի սրտե հավատում եմ դրան:
Հարց- Դիարբեքիրն իր հայերով, քրդերով և ասորիներով ներկայացնելիս միմյանց են խառնվում մարդիկ, փողոցներն ու ձայները: Ճիշտ այնպես, ինչպես տարիներ առաջ… Այսօր այդ ձայներն իրենց տեղն այլ բանի են զիջել Դիարբեքիրում…
Պատասխան- Իհարկե, այսօր հետզհետե մարմնավորվում է: Կոնկրետ կերպով ձևավորվում: Մկրտիչ Մարկոսյանի` 90-ականներին «Գյավուր թաղը» գրքով սկսված դիարբեքիրյան գործընթացը ժամանակի ընթացքում հարստացավ այլ՝ նոր գրքերով: Ուդ նվագող Երվանդ Բոստանջըն նեղացած համաքաղաքացիներից էր: Բնակվում էր ԱՄՆ-ի Լոս Անջելես քաղաքում` որպես ուդի վարպետ: Նախ երկու անգամ մասնակցեց Դիարբեքիրի մշակույթի և արվեստի փառատոնին: Հետո էլ ամեն տարի սկսեց որևէ միջոցառման համար գալ քաղաք: Նույնիսկ այս տարի, դարձյալ Դիարբեքիրում համերգ տալու համար, եկավ այստեղ, այնուհետև միասին Բաթմանում, Քըզըլթեփեում, Մարդինում և Նուսայբինում «Գնացողների հետևից» խորագրով ասուլիսներ և համերգներ կազմակերպեցինք: Մեծ մտերմություն և հետաքրքրություն կար Մկրտիչ Մարկոսյանի, Լալ Լալեշ ուդի վարպետ Երվանդի և իմ մասնակցությամբ կատարված ծրագրերի հանդեպ:
Եվ իհարկե կարևոր է անդրադառնալ ևս երկու թեմայի: Առաջինը վերաբերում է մի կառույցի. խոսքը Միջին Արևելքի և Բալկանների ամենամեծ հայկական եկեղեցու` Դիարբեքիրում գտնվող Սուրբ Կիրակոս հայկական եկեղեցու մասին է: Սույն եկեղեցու վերաբերյալ շատ զգայացունց մի տեքստ կա «Գնացին, էլի~»-ում, որը կրում է «Սուրբ Կիրակոսի խաչը» վերնագիրը: Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին Դիարբեքիրի քաղաքապետարանի 30 տոկոս աջակցությամբ վերականգնվում է Պոլսո հայոց պատրիարքարանի կողմից: Բացումը կատարվելու է հոկտեմբերի 23-ին: Դա շատ կարևոր է` քաղաքի հին ինքնության առնվազն մի մասնիկի վերականգնվելու առումով: Հունիսի 18-ին ԱՄՆ-ից ու Կանադայից եկած մի խումբ դիարբեքիրցի հայեր պատարագ կազմակերպեցին այս եկեղեցում, որի տանիքն արդեն ծածկվել է: Եվ օգտվելով այս հարցազրույցի առիթից` կարող եմ ասել, որ «Գնացին, էլի~»-ն ևս մի լավ ալիք է բարձրացրել: Հրատարակիչս գրքի շապիկին դրել է Մյուժգան Արփաթի եկեղեցու ժանգոտած դռան արձանագրության լուսանկարը: Երբ ես գրքի վրա ստորագրում էի, ասացի, թե «Արձանագրությունները կարող են ժանգոտվել: Կարևորը` չժանգոտվեն մարդկանց սրտերը»:
Հարց- «Գնացին, էլի~»-ն թեև կշտամբանքով լի, բայց գնացողներին ոգեկոչելու նպատակ ունեցող հույսերով լի գիրք է… Լա’վ, իսկ կարելի՞ է ասել, որ այս գիրքը, այդ ճամփորդության մասին վկայելով, մեզ մոտից մեկ առ մեկ հեռանալ հարկադրվածների հանդեպ խղճի պարտք է նաև: Այն դեպքում, երբ դուք մնացել եք քուրդ լինելու պատճառով կամ էլ կրոնական խնդիրներից ելնելով, նրանք հեռացել են ասորի, հայ լինելու համար կամ քրիստոնյա լինելու հետևանքով… Դա կարելի՞ է ընկալել նաև որպես ինքնաքննադատություն` ուղղված Ձեզ, որպես դիարբեքիրցու: Արդյո՞ք Ձեր ուղեղն էլ է զբաղեցնում «Ինչու՞ քրդերը թույլ տվեցին, որ նրանք հեռանան» հարցը:
Պատասխան- Անշուշտ, որպես մի մտավորական և համաքաղաքացի` ես խղճի պարտք ունեմ, բայց չպետք է դա ընկալել որպես ինքնաքննադատություն: Դա առնվազն անիրավացի կլինի իմ հանդեպ: Գնացողները մեծավ մասամբ հայեր, ասորիներ, քաղդեացիներ, հրեաներ էին, սակայն քրդեր էլ են հեռացել ու շարունակում են գնալ: Մեծ աքսորներ և ողբերգություններ են եղել Քուրդիստանի տարածքում ու շարունակում են լինել: 1915-ը միայն թիվ չէ, այլ միևնույն ժամանակ` մի մեծ աղետի անվանումը. ավելին` այն տարիներին այդ մեծ կոտորածում դեր ունեցած քրդերը կապ չեն ունեցել իրենց ազգային ինքնության հետ: Իթթիհադական փաշաների, երիտթուրքերի թուրքիզմի և պանթուրքիզմի հետ միախառնված պանիսլամիզմով իրականացված մի կոտորած է եղել: Իսկ այն, ինչ բաժին է ընկել քրդերին, եղել է մեկ այլ կրոնի անդամ եղողների «հարցերը լուծելու մեջ» երևելիների, կրոնական փերեզակների և փաշաների հրահանգներին ենթարկվելը: Սակայն, բնականաբար, դա էլ չի արդարացնում այդ հավաքական գործադրումը: Կան նաև շատ հուզիչ պատմություններ նրանց մասին, ովքեր տուն առ տուն, թաղամաս առ թաղամաս տարբեր շրջաններում պաշտպանության տակ են վերցվել, և երբ իրավիճակը հանդարտվել է, ընկել են հեռացած ու կորած ազգականներին գտնելու դարդի հետևից: Նման պատմությունների ուշագրավ նմուշներից է Մկրտիչ Մարկոսյանի «Համրիչի հատիկները» գիրքը:
Հարց- Այս իրավիճակն անձամբ Ձեզ ինչպիսի՞ ուղևորության է տանում: Ուդի վարպետ Երվանդին էլ գտաք և, տարիներ անց, Դիարբեքիրից հեռացածներին, Ձեր մանկության ընկերներին իրար հանդիպեցրիք իրականում…
Պատասխան- Նախ ինձ ճամփա է հանել/հանում անցյալի դեպքերի հետքերին հետևելը: Քաղաքի գրանցամատյաններից ջնջված/ջնջել տված նախկին համաքաղաքացիներիս, իրենց գործերով հետք թողած այդ քաղաքացիներին ինչ-որ կերպ գտնելով` նրանց ճանաչելու և վերստին քաղաքի գրանցամատյաններում արձանագրելու «որոնումների» մեջ եմ: Դա, իհարկե, շատ դժվարին իրավիճակ է, որը պահանջում է ժամանակ և համբերություն: Բացի այդ՝ անհրաժեշտ է, որ ձեր կատարած մյուս գործերն էլ վստահություն հաղորդեն, և այդ նեղացած մարդիկ իրենց սիրտը բացեն ձեր առաջ: Բնականաբար դա կատարվում է ժամանակի ընթացքում: Դրա շատ կոնկրետ օրինակները կան: Այսպես, օրինակ, ուդի վարպետ Երվանդը քաղաքից պոկվել է տարիներ առաջ, նախ՝ գնացել Ստամբուլ, ապա` Լոս Անջելես, նա մի տիգրանակերտցի հայ էր: Ծնվել էր քաղաքի Խանչեփեք թաղամասում՝ փողոց Քարադենիզ, տուն թիվ 27 հասցեում, և մինչև 20-ական թվականներն էլ ապրել այս քաղաքում: Սակայն վերջին երեսուն տարում նրա անունն այս քաղաքում ոչ ոք չէր հիշում` մանկության մեկ-երկու ընկերներից բացի: Հայկական համայնքի Քնար խումբը մի խտասկավառակ էր պատրաստել` «Լիր» վերնագրով: Երվանդն էլ այդ խտասկավառակում «Հին չար Համբարձումին» երգով երգել էր «Դիարբեքիրի շուրջպարը»: Դա անմիջապես գրավեց ուշադրությունս: Որոշ ժամանակ անց միմյանց գտանք և հանդիպեցինք Ամերիկայում: Հետո նա երաժշտական խտասկավառակներ պատրաստեց իմ գրքերի հիման վրա և վերնագրերով` «Իր գաղտնիքը պարիսպներին շշնջացող քաղաք Դիարբեքիրը», «Տանգոն և Դիարբեքիրը», «Քարերի վկան», «Դիարբեքիրն իմ աշխարհն է. կայրվեմ, եթե կորցնեմ» և ամենավերջինը` «Գնացին, էլի~»: Ուդի վարպետ Երվանդը հիմա այլևս իր կյանքն ու գործունեությունը դարձյալ հարմարեցնում է քաղաքին և քաղաքի պատմությանը: Մեկ այլ հետաքրքիր կողմ էլ այն է, որ ոչ միայն Դիարբեքիրում, այլ նաև ողջ աշխարհում այս քաղաքի հետ առնչվող տասնյակ հազարավոր երկրպագուներ և ունկնդիրներ հայտնվեցին: Դրանք շատ արժեքավոր ուղեկիցներ և հարաբերություններ են:
Հարց- Դուք պատմում եք, թե Դիարբեքիրի նեղլիկ փողոցներն իրենց հետևում թողած՝ հարևաններին, քավորներին թողել-հեռացել են տրեխագործ շիշքո հակոբները, գլխաշոր կարող քեքե յաքոները, սամի հազինսեսները, նաում ֆաիք ֆալաքները և դեռ էլի քանիսը, այնպես են հեռացել, կարծես այլևս չեն տեսնելու նրանց… Պատմում եք նաև նրանց մասին, ովքեր տարիներ անց որպես «զբոսաշրջիկ» են գալիս (օրինակ` Արա Դինքչիյանը)… Եթե այսօրվա տեսանկյունից եք նայում, ապա ինչպիսի՞ զգացողություններ է առաջացնում անցյալին վերադառնալը և այդ պատկերներին նորից նայելը, առանց նրանց այդ փողոցներում շրջելը:
Պատասխան- Բավականին տխուր զգացողություններ, իհարկե, որովհետև երբ մի նախկին համաքաղաքացու հետ գնում եք տարիներ առաջ նրա բնակված փողոցը և ապրած տան տեղը, ապա հանդիպում եք մի դատարկ հողատարածքի կամ էլ մեկի, որը նրանց բոլորովին չի ճանաչել/ճանաչում և տեղյակ չէ այդ տան նախկին բնակիչների պատմության մասին, բայց երբ այդ տանը զրուցում եք, մեկ այլ հոգեվիճակ եք ունենում: Ինքներդ ձեզ մտածում եք. «Ա’յ մարդ, եթե այս մարդիկ այս թաղամասերում դեռ ապրեին, ի~նչ մեծ հարստություն կլիներ»: Պատկերացրեք, թե ինչ հսկայական միասնական-բարեկամական մշակույթ կլիներ, եթե քաղաքի մի փողոցում մի մայր երեխային հայերենով կանչեր, մեկ այլ դռնից քրդերեն մտերմիկ խոսակցություն լսվեր, մյուս փողոցում ասորերենով, արաբերենով, թուրքերենով ու եբրայերենով զրույցներ տարվեին: Երեկոյան Դիարբեքիրի այն հին բազալտե բակերում հարսանիքներին նվագված տաբեր լեզուներով երգեր և ժողովրդական խաղիկներ լսվեին: Այդ ամենը պատկերացնելն անգամ հերիք է, որ մարդ հուզվի: Հիմա իհարկե Ամեդ (Դիարբեքիրի հին անվանումներից մեկը-Ակունքի խմբ.) քաղաքը ընդդիմադիր քրդական ինքնությամբ դիրքավորված քաղաք է դարձել` ի հեճուկս թշնամու: Քաղաք, որն այդ ինքնությամբ ուրախացնում է իր բարեկամներին: Սակայն, ըստ իս, Ամեդը Ամեդ կդառնա միայն այն ժամանակ, երբ այժմյան բնակիչները հանդիպեն իրենց նախկին համաքաղաքացիների հետ, և վայրերն էլ վերստին շենանան: Կամ էլ երբ ես ու վարպետ Մկրտիչ Մարկոսյանը, որը քաղաքի գրականության մեջ նոր անուն է ներմուծել, այն այդ նոր անվամբ դարձնենք «ՏիգրանԱմեդ»…
Դեռ չենք կարողանում առերեսվել
Հարց- Դուք ասում եք, որ «մի Ապրիլի 24-ի էլ կասեք «ռոժբաշ» (քրդերեն` բարև) կամ «բարև»: Իսկ եթե այդքան խիզախ չեք, թեթև «մերհաբա»-ն էլ (բարև` թուրքերեն) բավարար կլինի…»: Դեռ այդքան խիզախ չե՞նք, ըստ Ձեզ:
Պատասխան- Ըստ իս` դեռ բավարար չափով խիզախ չենք: Դժբախտաբար թուրք-իսլամական սինթեզը և քեմալիստական ոգին այնքան է մեր էության վրա ազդել, որ դեռևս անցյալում արված հիմարությունների հետ անմիջականորեն առերեսվելու խիզախություն չունենք: Լա’վ, ասենք թե հրաժարվեցինք Անկարայում կենտրոնացված քաղաքական իշխանավորներից: Ցավոք սրտի գաղափարապես հասունացած հատվածում անգամ դեռ բավարար չափով առերեսում չի կատարվում գրանցումներից զրկվածների առումով: Հենց հիմնականում այս պատճառով էլ ես կարծում եմ, որ «Գնացին, էլի~»-ն ճիշտ հետքերով քայլող մի գիրք է:
Հարցազրույցը վարեց Գյուլշեն Իշերին
Թուրքերենից թարգմանեց Մելինե Անումյանը
http://www.birgun.net/report_index.php?news_code=1309106617&year=2011&month=06&day=26
