Գտնված վայրը, անվանումը և հիմնադրումը
Վանքը գտնվում է Սև ծովի ափին` Տրապիզոնից մոտ 3 կմ հարավ-արևելք` Բոզթեփե գավառի Դեյիրմենդերե հովտին նայող հատվածում:
Հայերը Տրապիզոնում սկսել են բնակվել դեռևս 7-րդ դարից (1), իսկ առաջին հայ հոգևորականներն այստեղ հայտնվել են սկսած 11-րդ դարից: 13-րդ դարից ի վեր օսմանցիների ասպատակությունների հետևանքով հայերը հարկադրված են եղել հետզհետե լքել Տրապիզոնը: Հայերի շարքերը, որոնց թիվն անցնում էր 30 հազարից, նոսրացել են նաև 1894-1896 թթ. համիդիյե գնդերի կոտորածների պատճառով (2):
Տրապիզոնի Այա Սոֆիայում գտնվող մի արձանագրություն, որը թվագրվում է 873 թվականով, հայտնում է այս վանքի կառուցման տարեթիվը: Սուրբ Քրիստոսի հիշատակին Ալեքսիոս Չորրորդի օրոք` 1424 թ., կառուցված վանքն օսմանցիների կողմից ավարառության է ենթարկվել 1461 թ. (հենց այս տարեթվին է Տրապիզոնը նվաճվել օսմանցիների կողմից-Ակունքի խմբ.):
Վանքը վերանորոգվել 16-րդ դարում: Վանական համալիրը բաղկացած է եղել եկեղեցուց, զանգակատնից և մատուռից, որը գտնվում էր վանքի հյուսիս-արևելքում: Ըստ արձանագրության` վերանորոգման աշխատանքների ժամանակ գմբեթից ներքև է ընկել մի բանվոր, որը, սակայն, ոչ մի վնասվածք չի ստացել, դրա համար էլ վանքին տվել են «Ամենափրկիչ» անունը, սուլթան Մուրադ Երրորդի` վանքում կերած կաթնամթերքի պատճառով այն ստացել է «Քայմաքլը» (թուրքերեն` կաթով պատրաստված, վրան կաթի սեր կապած-Ակունքի խմբ.) անունը, իսկ նախկինում կոչվել է Կանաչ վանք (3):
Կառույցները
Վանքը հիմնադրման ժամանակ շրջապատված է եղել հաստ պատերով, իսկ մեր օրերում այդ պատերից հետք անգամ չի մնացել: Վանական համալիրի ամենահին կառույցն է եղել արևելյան հատվածում գտնվող մատուռը: Եկեղեցին կառուցվել է 1424 թ., թեև սույն տարեթիվը հաստատված չէ: Այլ աղբյուրներ նշում են, թե այն կառուցվել է 1421 թ., իսկ եկեղեցու դռան արձանագրությունը հայտնում է, որ վանքը կառուցել է տվել Խոջա Ստեփան Շեմսեդդինը:
Մեկ ուրիշ աղբյուր էլ նշում է, թե 1431 թ. ավերված մի հունական եկեղեցու վրա է կառուցվել այս Հայ առաքելական եկեղեցին: Վանական համալիրում եղել է նաև ժամատուն, որն այսօր լրիվ քանդվել է, ինչպես նաև` մի աղբյուր, որը կրել է «կաթնաղբյուր» անունը, և հյուսիս-արևմուտքում` մի զանգակատուն:
Երևում է, որ վանքը, որը շատ վատ վիճակով է հասել մեր օրեր, ունեցել է հաստ պատեր, արևելքում` խոհանոց և հացատուն, հարավում էլ` դպրատուն և կուսակրոն քահանաների կացարաններ: Վանական համալիրի բակի մեջտեղում է գտնվում սրբատաշ քարից միանավ, երեք ապսիդից կառուցված եկեղեցին:
1622 թ. եկեղեցում արվել են սուրբ տեսարաններ ներկայացնող որմնանկարներ, որոնք հասել են մեր օրերը, քանի որ 18-րդ դարում որմնանկարները լիովին նորոգվել են: Եկեղեցու արևմտյան դռան վրա գծված հրեշտակի նկարը և մեջի որմնանկարները լավ վիճակով հասել են մեր օրեր: Եկեղեցու անմիջապես կողքին 1622 թ. կառուցվել է միանավ, մեկ ապսիդ ունեցող մի եկեղեցի ևս: Վերջինիս տանիքը կառուցվել է փայտից: Տանիքը փլվել է 1929 թ., սակայն վերականգնվել է:
Քայմաքլը վանքը 1914-1918 թթ. կրակի է մատնվել, այնուհետև` թողնվել բախտի քմահաճույքին:
Նոր ժամանակներ
30.000-ի չափ հայ բնակչություն ունեցած Տրապիզոնում գտնվող սույն վանական համալիրը մինչև 1915 թ. եղել է Կոնստանդնուպոլսին ենթակա Տրապիզոնի եպիսկոպոսարանը (4): Օսմանյան Կայսրության ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշայի հրամանով սկսված տեղահանության (Հայոց ցեղասպանության-Ակունքի խմբ.) ժամանակ վանքը վերածվել է համակենտրոնացման ճամբարի:
Երբ քաղաքը գրավվել է ռուսների կողմից, քահանաները դարձյալ հետ են վերադարձել ու թեև այստեղ մնացել են մինչև 1923 թ. (5), սակայն Հայոց ցեղասպանության զոհերի թիվը 1 ու կես միլիոնից ավելի է:
1950-ական թվականներին եկեղեցու տանիքը փլվել է, իսկ զանգակատունը` միտումնավոր կերպով ավիրվել: Վանական համալիրի` մեր օրեր հասած կառույցներն այսօր օգտագործվում են որպես ախոռ:
Վանական համալիրը ներկայում Թուրքիայի մշակույթի նախարարության կողմից ճանաչված չէ որպես պատմական հուշարձան: Այն հայերին պատկանած միակ վանքն է Տրապիզոնում, որը հասել է մեր օրեր:
Քայմաքլը կամ Սուրբ Ամենափրկիչ հայկական վանքի, մինչքրիստոնեական` անտիկ դարաշրջանի մշակույթի կողմից սրբացված հովտում (6) գտնվող այս գոհարի ավերակները կարոտ են ուշադրության: Վանական համալիրի մասին նյութը 2010 թ. հունվարի 14-ին ջնջվել է Վիքիփեդիա համացանցային հանրագիտարանի թուրքական էջից:
Ծանոթագրություններ
1- Հայկական սովետական հանրագիտարան, գլխավոր խմբ.` Վ. Համբարձումյան, հոդված` Տրապիզոն:
2- Hundreds killed at Trebizond; Soldiers joined the mob in looting and in firing on Armenians [archive], New York Times, 18 octobre 1895 (Հարյուրավորներն սպանվեցին Տրապիզոնում. զինվորները միացան հայերին թալանող և ողջակիզող հրոսախմբերին, Նյու Յորք Թայմս, 18-ը հոկտեմբերի, 1895, [արխիվ]):
3- Bryer, Monuments bizantins et topographie du Pontos (Բրայեր, Պոնտոսի բյուզանդական հուշարձանները և քարտեզագրությունը):
4- Köker, Arméniens en Turquie il y a 100 ans
(Օսման Քյոքեր, Հայերը Թուրքիայում 100 տարի առաջ):
5- Équilibre, Les églises bizantines de Trebizond (Էքիլիբր, Տրապիզոնի բյուզանդական եկեղեցիները):
6- Mount Mithra (Միթրա լեռը):
http://www.worldlingo.com/
http://www.restorasyonforum.com/
Ֆրանսիական և անգլիական Վիքիփեդիաները
Լուսանկարներ
– Wow
– Wikipedia
– armenianstudies2 education
– Dick Osseman
09.01.2010
