Kharberd (Harput) Vilayeti

Kharberd (Harput) Vilayeti, Mamuret-ül Aziz Vilayeti. Osmanlı İmparatorluğu’nda, Batı Ermenistan topraklarında, merkezi Kharberd (1867 yılından itibaren Mezire/Mamuret-ül Aziz) olan idari birim. 1847 yılında Diarbekir (Diyarbakır, Sebastia (Sıvas) ve Maraş vilayetlerinin bazı kazaları üzerinde kurulmuştur. Dsopk’un büyük bir kısmı, Küçük Hayk’ın güneydoğusu, Kuzey Asorik’in (Suriye) bazı bölümlerini kapsamaktaydı. Kuzey ve kuzeydoğuda Erzırum (Erzurum), doğuda Bitlis ve Diarbekir, güney ve güneybatıda Halep, batıda ise Sebastia (Sıvas) vilayetleriyle sınırdaştı. 

1868-77 yılları arasında Diarbekir Vilayeti bünyesinde bulunmaktaydı. 1880’lerde Malatia (Malatya) Kazası, Kharberd Vilayeti’ne eklenmiş, Arğana (Ergana) ve Balu (Palu) ise ayrılmıştır. 1888 yılında Dersim’in (Tunceli) eklenmesiyle birlikte vilayetin şekillenmesi tamamlanmıştır. 

1913 yılında Kharberd Vilayeti’nin üç Sancağı bulunmaktaydı. Bunlar Dersim (Khozat, ) Kızılkilisa (Kızılkilise) veya Nazmie (Nazmiye), Medskert veya Mazkert, Çarsancak, Çımışkadsag (Çemişgezek), Ovacık kazalarıyla, Mamuret –ül Aziz (Akın, Arabkir/Arapgir, Kharberd, Kapan-Maden, Puturke/Pötürge veya Şiro kazalarıyla) ve Malatia’dır (Ağcadağ/Akçadağ, Behesni, Hisni-Mansur/Adıyaman, Malatia, Kâkhta/Kâhta kazalarıyla). 

Yüzölçümü 37.800 km² olup genelde dağlık, merkez ve güneydeki bazı kısımlar ovalıktır. Kharbert Vilayeti boyunca uzanan Ermeni ve Kilikia Tavros’ları (Toroslar), Antitavroslar’ın kollarından en tanınmışları Ağcadağ, Malatia (Beydağı), Mercan (Akbaka), Mındzur (Munzur) sıradağları ve Mercan (3449m), Mındzur (3188m), Derbent (2664m), Akdağ (2639m), Buz (2612m) zirveleridir. 

Yeprat (Fırat) Nehri (Aradsani koluyla), Arabkir, Göksu, Melas (Tokhma), Kuruçay, Mındzur, Voskegetik (Ango), Kâkhta akarsuları Kharberd Vilayeti’nden geçmektedir. Vilayetin doğusunda, Diyarbakır Vilayeti sınırında, tatlı suya sahip Dsovk (Gölcük, Hazar) Gölü bulunmaktadır. Bölge yeraltı kaynakları, maden suları ve şifalı sıcak sular açısından zengindir. Kapan-Maden’deki (Gümüş-Maden) gümüş madenleri ünlüdür. Dağlık bölgelerde (Dersim, Ağcadağ, Malatia dağları) geniş ormanlık alanlar bulunmaktadır. Kharberd’in “altın verimli ovası” Ermeni Platosu’nun en eski tarım merkezlerinden biridir. 

Kharberd Vilayeti XX. yüzyıl başlarında 575 binin üzerinde nüfusa sahipti. Müslümanların devamlı baskı ve saldırıları sonucunda meydana gelen göçler neticesinde sayılarında ciddi eksilme meydana gelmesine rağmen, Ermeniler her zaman için vilayetin en büyük etnik grubunu oluşturmuşlardır. 1894–96 katliamlarında Kharberd Ermenileri büyük kayıplar vermişlerdir. Konstantinopolis (İstanbul) Ermeni Patrikhanesi verilerine istinaden 1912 yılında Kharberd Vilayeti’nde 204 bin (%35,4) Ermeni yaşamaktaydı. Vilayetteki diğer etnik gruplar Kürtler (çoğunluğu Kızılbaşlar), Türkler, Süryaniler ve Yunanlılardı. Kharberd, Çarsancak, Akın (Eğin), Arabkir ve Kâkhta, Ermenilerin özellikle yoğun oldukları yerleşim yerleriydi. 

XVII.-XVIII. yüzyıllarında zorla Müslümanlaştırılmış çok sayıda Ermeni XX. yüzyıl başlarında milli benliklerini büyük oranda kaybetmişlerdi. Bazı dağlık bölgelerde (Dersim, Şiro vs.) Ermeniler özerklik unsurlarını korumaya muvaffak olmuşlar tarım, hayvancılık ve zanaatlarla uğraşıyorlardı. Kharberd Vilayeti’nin bazı şehirlerinde (Kharberd, Arabkir, Akın, Malatia vs.) daha 1870–80 yıllarında Ermenilere ait olan orta boy fabrikalar (genellikle dokuma) vardı. Bölgenin dokumacıları, kuyumcuları, silah imalatçıları ün salmıştı. 

1915’teki Ermeni Soykırımı esnasında Kharberd Vilayeti’ndeki Ermenilerin büyük bir kısmı tehcire tabi tutulup imha edilmiştir. 1921 yılında vilayette hâla varlıklarını sürdürebilen 35 bin Ermeni daha sonraki yıllarda değişik ülkelere göç etmiştir. Kharberd Vilayeti bölgesi günümüzde Tunceli, Elazığ, Malatya ve Adıyaman illerine bölünmüştür. 

Kharberd Vilayeti’ndeki Ermenilerle meskûn yerleşim yerleri (XIX. yüzyıl sonu-XX. yüzyıl başları). 

1. Dersim Sancağı 

1. Khozat Kazası. Khozat (merkez), Agarak, Akınkik, Ağzunik (Ağzonik), Aşkhenik (Ağzunik), Avşakar (Havşakar), Brastik, Bulanıkh, Daştak, Yerkan (Yerkan Inkuzik), Zambeğ (Zımbağ, Yukarı ve Aşağı), Inçğak (Inçığka), Take (Tekke), Torut (Torund), İzoli, Khadişar, Kozluca (Ğuzuca), Hağtuk, Havlori, Çermak ağbür (Akbunar, Akpınar), Şen (Sin), Cağcidzor (Derearian), Sagedik, Surb Karapet Vank (Aziz Karapet Manastırı), Surb Ohan (Sorbian), Ulukan, Payek. 

2. Kızılkilisa Kazası (Nazımie, Nazımiye). Kızılkilisa (Karmir Vank), Taksine (Taksin), Khındzori, Hags (Ekız), diğer Hags, Haydaran, Dzorberan, Mankunk (Mamgunk), Miarvan, Surb Luys (Aziz Işık, Sıplis), Ter Ohan (Khoca Hovhannes). 

3. Medskert (Mazkert) Kazası. Medskert (merkez), Ahriman, Bekdaş, Germısi Damtağ (Darmudağ, Tümirak), Danaburun (Tanaberan), Dialnoğli (Tiranoğli), Esirek, Tirmuşek, Lazvan, Lamk, Khozıngüğ, Dsilk (Çilk), Kızılkala, Hags (Hakız, Ekız), Havukpakh, Mamegi (Mamik), Masdan, Markho, Şordan, Çukhur, Seğank, Sındam, Pakh (Dersim Pakh’ı, Pah). 

4. Çarsancak Kazası. Beri (Peri, Perin, merkez), Abdal Mezre (Başağaki Mezre), Ağ Mezre (Zımbağ), Ayvatlu (Ayvali), Balışer (Balşehir), Bağnik, Başağak (Paşavank), Basu (Pasun), Bekler Mezre, Berdak, Göktepe, Gotariç (Kotariç), Gorcan (Korçan), Doğan, Zere (Sarek), Tants, Tıtenik, Til (Berdak’ın Tel’i), Yukarı Til (Küçük), İlanlu, İsmayiltsik, Lalhaydar (Lal Mezre), Lusatariç (Lustariç), Lusatariçi Mezre, Khaçar (Kaçar, Yukarı ve Aşağı), Kharesik (Harsik, Harsi), Khırnek (Khırnik), Khuşin (Kuşçi), Khuşina Mezre, Kalacik (Ğalacuğ), Kayaçi (Ğayaçin, Khayaçin), Katosan, Karapunar (Kharapunar, Ğarabuğnar), Kızılcuğ (Khuzulçuğ, Ğızılcuğ), Havsik (Yukarı ve Aşağı), Hoşe (Hose), Dzorak, Marzek, Marcuman (Merçimek), Norgüğ (Yeniköy), Şahkulan, Şen (Şentsik, Şamtsik), Şohmi (Şohmin), Çalador, Sağman (Tsağman), Sava (Zive), Seyidler, Sığçov, Sımakh (Sımağ), Surb Ohan (Sırbihan, Sorbihan), Vahna (Vayna), Vaskert, Tink (Tenk), Tirağbun, Aşağı Urek (Urik), Urts. 

5. Çımışkadsag Kazası. Çımışkadsag (merkez), Aşgani (Eşküni), Artıka (Artıkan), Badratil (Petretil), Bazabun (Bazabon), Bradi (Prat), Bırekhi (Pırekhi), Yeretsagrak (Yeritsagrak), Tuma Mezre, Khaçtun, Kharasar (Ğarasar), Khındrırkik (Khındrik), Karmıri, Hazari, Dzındzor (Tsindzor), Mamsa, Mankuçak, Miatun (Gemici), Morşkha (Morşkhan), Murnayi, Partizak (Bakhçecik), Poğosi, Setırka, Tinsa, Vasakavan, Urek, Paşa Mezre, Odzgüğ. 

6. Ovacık Kazası. Akunk, Ağbadzor, Ağdat (Ağtak), Bardi (Perti), Bılur (Tepe), Zeranik, Zinaret, Tatan (Tordan), Lertik, Khorkhor, Dsağke (Dsağki), Küzuk, Korıngan (Korınka), Hağacur, Harsi, Mındzur (Seyid Muzur), Tiravan. 

2.Mamuret-ül Aziz Sancağı 

1. Akın (Eğin) Kazası. Akın (merkez), Apuçekh, Liçk (İliç), Kamarkap, Karuşla, Dzorak, Muşeğka, Narver, Şırzu, Vank. 

2. Arabkir Kazası. Arabkir (merkez), Ağin (Ağın, Vağaver), Ambırka, Ancırdi, Aşotka (Aşutka), Ehnetsik (Anetsik), Khozağbür, Khoroç, Dsag (Dzag), Dzapılvar, Kırani, Hatskıni (Haskıni), Maşkert (Maşkere), Şepik, Sağmıka, Vağşen, Vank, Kuşna (Ambırka ve Şepik haricindeki tüm yerleşim yerleri idari açıdan Akın Kazası’na dâhil olmuşlardır). 

 3. Kharberd Kazası. Kharberd (merkez), Alamilik (Elemlik), Akhor, Ağmezre, Ağndzi (Ağdznik, Ağnısi), Ayvos (Ayvaz), Ayubaği, Andak (Endak), Aşvan, Arzıruk (Erzıruk), Arozik (Arosik), Arpavet (Alapaut), Bazmaşen (Pızmışen), Barbaç (Perçenç), Boyraz (Poyraz), Gayli (Keyli), Garınkert, Geğavank, Gemici, Gomk (Kunk), Gurbet Mezre, Datem, Yeğigi, Yenice, Yerdımnik, Zardariç, Inkuzik (Inkızik), Tılantsik (Til Andzit), İbiz, İzolu (İzoğlu), İçme (Aşağı, Küçük, Yeni ve Yukarı, Büyük, Yeni), Khokh (Yukarı ve Aşağı), Khırac (Khıraç), Khırkhik, Khulagüğ (Khulvenk), Khuylu (Kuyulu, Tılkatin), Dsaruk, Dsovk (Gölcik), Karmıri, Kanepik (Kanfik), Konkalmaz, Habusi (Hapusi), Hakobigüğ (Yağub Mezre), Havuk (Harik), Harsek (Harsik, Hersenk), Harsek Mezre, Hasteli (Haci Seli), Hüseynik (Hüsınyak), Hınagrak (Nagrak), Hındzor, Hoğe (Hoği), Hoğe Mezre, Meğire, Mollagüğ (Mollakendi), Morenik, Munzur oğli (Muzur oğli), Muri, Şamuşi (Şemsi), Aşağı Şekhhaci (Şıkhaci), Şentil (Şıntil), Şuşnas, Çoteli, Çorgüğ (Çorçik), Cip, Sarni, Saray, Sarbtsik (Sarpıli), Sariğamiş (Sarıkamış), Sinan, Sursi (Sorsıre), Vardatil (Vardetil), Vardenik, Yukarı Mezre, Pelte (Berdak), Kesirek (Gazrik), Korpe (Körpe). 

4. Kapan Maden Kazası. Kapan Maden (Gümüş-Maden). 

5. Puturke (Şiro, Pötürge) Kazası. İmron (İmrün, Umrünün, merkez), Ağvan (Ağvani), Arğuçay, Burc (Purç), Damli, Zahmana (Zamano), Mamaş, Nokhudlu, Çamçırek, Çardağ, Cambek, Kefirdiz, Kâri, Kırat. 

3.Malatia Sancağı 

1. Ağcadağ Kazası. Arka (Arğa, merkez), Ansur, Hasançelebi, Hekimkhan, Muşeğka (Muşkova). 

2. Behseni Kazası. Behseni (Besni, merkez), Belveren (Beleren), Tut, Khoşkaşi, Şambayad (Şan Beydi), Sarap, Surfaz (Sofraz), Pervari (Belveru), Kesun (Keysun). 

3. Hisni-Mansur (Adıyaman) Kazası. Hisni-Mansur (Adıyaman, merkez), Bışrik (Bışrin), Bozuk (Pozuk), Gantara (Ğantara), Gavrak (Kevrak), Gölbunar (Gölbuğnar), Zarkav, Zurna, Tavtir, Terbetil, İzdik, Kharfi, Kavrik (Hupek), Kızılcabunar (Kızılcabuğnar), Kozan, Hayk (Hayik), Marmara,  Şınabi, Vorimın, Samsat, Vardana, Kilisan, Kârküşyen. 

4. Malatia Kazası. Malatia (merkez), Atafi (Atabek, Aşağı Banazi, Barğızi, Tescede (Tecde), Eski Malatia (Eskişehir, Aşağı şehir), Dzırmıkhti (Zırmıgti), Kilayik, Küstibek (Kündibek), Otuzi (Hörtez). 

5. Kâkhta Kazası. Kâkhta (merkez), Abaun, Andam, Aşma, Bayiki (Payizi), Arbana, Berdeso (Berteso), Bervedul (Barbado), Bımırdo, Bılela, Büyükbağ, Gan (Kân), Garn, Gomik (Komik), Gorıskil (Gorıskin), Dardağan (Dardığan), Derete (Terete), Derskha, Divan (Tivan), Temsias, Terkiten, Tıltıla, Tillo (Til), Tokhariz (Tokhakharis), Tomak, Kheçtur (Khaçatur), Khores, Kağıntek, Kaper, Kavğırul, Karatülbe, Karatut, Karaçor, Karkar (Gerger), Karğoran, Karpo, Keyikan, Kâvaz, Hacar (Haçala), Hasuntikin, Havank, Helim, Heniç, Hut, Huni (Honi, Ğuni), Mezre, (Mızrak), Narınca (Narlica), Nenicanun, Şafkan, Çımırkan, Seyid-Mahmud, Sıraturt, Vank (Venk), Vankuk, Ulbiş (Ğurbiş), Pirakh, Puturke (Petırke, Pötürge), Keferdiş, Kikokh, Kolik (Koluk), Kordin (Kordian), Oroçug.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi

II. Cilt, Yerevan, 1995.